TRUYỆN KIỀU: SỰ TRƯỜNG TỒN VÀ SỨC LAN TỎA

Lê Văn Hy

          Ngày nay, với phương tiện thông tin và in ấn hiện đại, việc phổ biến thơ thật là dễ dàng và thuận tiện. Nhưng ngày xưa các truyện thơ thường là chỉ lưu lại bằng cách chép tay. Những tập thơ được in trên bản khắc gỗ rất tốn kém và rất ít người được sử dụng. Cũng không phải các cụ ta xưa ít làm thơ. Mỗi khoa thi đều bắt buộc phải làm một bài thơ Đường luật. Vậy mà đến nay các tác phẩm thơ được lưu truyền thật ít ỏi. Các nhà khoa bảng nổi tiếng, mỗi người cũng chỉ có một vài tập thơ chữ Nho. Ở nước ta, chữ Nôm bắt đầu được sử dụng từ triều đại Hồ Quý Ly (1400-1407), nhưng phải đến thế kỷ 18 chữ Nôm mới được dùng phổ biến trong nước.

Cuối triều Lê Trung Hưng, một loạt các tác phẩm thơ Nôm ra đời như Chinh phụ ngâm của bà Đoàn Thị Điểm, Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều... Truyện Kiều của Nguyễn Du cũng có thể nói là viết vào giai đoạn này (Nguyễn Du sinh sinh năm 1765, mà sau khi sang sứ Trung Quốc mới có tài liệu để dịch để ra Truyện Kiều được). Cũng thời gian này, hàng loạt các tác phẩm thơ Nôm khuyết danh như Tống Trân Cúc Hoa, Phạm Tải Ngọc Hoa, Phan Trần, Hoa Tiên, Trê Cóc và nhiều truyện thơ Nôm khuyết danh khác. Song những tác phẩm thơ Nôm nói trên dần dần đã đi vào quên lãng, trong khi hai tác phẩm nổi tiếng là Chinh phụ ngâm, Kiều là ngày càng được lan tỏa.

          Từ khi ra đời đến nay, khoảng trên dưới 200 năm, Truyện Kiều không hoàn toàn được mọi tầng lớp người đời chỉ toàn là ca ngợi. Về nội dung, có người nói Nguyễn Du thiên về thuyết thiên mệnh, Phật học.

                   Chi hay muôn sự tại trời

          Trời kia đã bắt làm người có thân

                   Bắt phong trần phải phong trần

          Cho thanh cao mới được phần thanh cao

          Rồi thì:

                   Đã mang lấy nghiệp vào thân

          Cũng đừng trách lẫn trời gần trời xa

          Trong dân gian cũng còn lưu câu nói:

                   Đàn ông chớ kể Phan Trần

          Đàn bà chớ kể Thúy Vân Thúy Kiều.   

          Riêng nhân vật Thúy Kiều, tài năng đến thế nhưng cách cư xử của nàng không phải ai cũng ca ngợi mà không gợn chút chế bai. Bản thân nàng cũng đã nhiều lần phải thốt lên những lời ăn năn hối hận:

                   Tin tôi nên quá nghe lời

          Đem thân bách chiến làm tôi triều đình

                   Biết thân đến bước lạc loài

          Nhị đào thà bẻ cho người tình chung

                   Xưa sao trướng gấm rủ là

          Giờ sao tan tác như hoa giữa đường

                   Mặt sao dày gió dạn sương

          Thân sao bướm chán ong chường bấy thân

                   Chị từ lạc bước đến giờ

          Ong qua bướm lại đã thừa xấu xa

                  

                   Giết chồng rồi lại lấy chồng

          Mặt nào còn đứng ở trong cõi đời

          (Mà theo quan niệm đạo đức của người xưa dù là làm việc gì cũng không bao giờ phải hối hận).

          Viết Truyện Kiều, Nguyễn Du đã kết hợp hài hòa giữa ngôn ngữ bình dân và ngôn ngữ bác học, nhưng sao còn sử dụng nhiều điển tích quá, làm cho người đọc nếu không có chú thích thì không hiểu hết ý nghĩa câu thơ.

          Tuy nhiên cho đến nay vẫn chưa có tác phẩm thơ Nôm nào được nhiều người đọc như Truyện Kiều, cũng chưa có tác phẩm thơ lục bát nào viết hay như Truyện Kiều.

                   Mê gì mê đánh tổ tôm

          Mê ngựa hậu bổ mê Nôm Thúy Kiều

          Sự trường tồn của Truyện Kiều đến nay đã trên dưới 200 năm, sẽ là 300 năm như Nguyễn Du mong muốn:

          Bất tri tam bách dư niên hậu

          Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như

          Mà thiên tài Nguyễn Du, văn chương Nguyễn Du, Truyện Kiều Nguyễn Du sẽ còn lưu truyền mãi mãi. Như nhà nghiên cứu Phạm Quỳnh đã viết:

          Truyện Kiều còn thì tiếng ta còn

          Tiếng ta còn thì nước ta còn

          Tố Hữu cũng viết:

          Ngàn năm sau nhớ Nguyễn Du

          Tiếng thơ như tiếng mẹ ru thuở nào

          Về nghệ thuật, có người nói đại ý: Ở Truyện Kiều không thể nói chọn ra những câu thơ hay nhất, vì nếu vậy thì những câu thơ khác cảm thấy tủi thân. Có nghĩa là trong 3254 câu thơ Kiều câu nào cũng xứng đáng là câu thơ hay nhất. Và, cũng có nhà nghiên cứu nói rằng những câu thơ trong Kiều có thể tách hộ khẩu mà ra ở riêng, toát ra khỏi nguyên bản để thích hợp với mọi hoàn cảnh. Thật vậy:

          Trai gái yêu nhau cũng nói Kiều:

                   Trăng thề còn đó trơ trơ

          Dám xa xôi mặt mà thưa cách lòng

                  

                   Vầng trăng ai xẻ làm đôi

          Nửa soi gối chiếc nửa soi dặm trường

                   Vầng trăng vằng vặc giữa trời

          Đinh ninh hai mặt một lời song song

          Thể hiện sự nhún nhường của mình đối với người khác, người ta cũng vận dụng Kiều:

                   Thưa rằng người dạy nhường sai

          Thân này còn dám xem ai làm thường

          Khuyên người ta không nên tự phụ:

                   Có tài mà cậy chi tài

          Chữ tài liền với chữ tai một vần

          Truyện Kiều chủ yếu nói về thân phận, cuối đời Kiều từ khi “trướng gấm rủ là” qua 15 năm lưu lạc đến tái hồi Kim Trọng, gắn với các nhân vật Thúy Vân, Thúc Sinh, Từ Hải, Tú Bà, Mã Giám Sinh... trong mọi thời điểm, mọi hoàn cảnh, mọi địa phương... Những nhân vật đó đều như một điển hình như: chết đứng Từ Hải, ghen như Hoạn Thư, trai lơ như Mã Giám Sinh, bạc tình như Sở Khanh. Cho nên mới có chuyện người ta bói Kiều, có thể là mở xem một trang, có thể là một hai câu tính từ dưới lên, từ trên xuống theo cách “trai tay trái gái tay mặt”. Rồi người ta lẩy Kiều, vịnh Kiều. Có khi nghiêm chỉnh, có khi hài hước:

                   Bắt lưng trần phải lưng trần

          Cho may ô mới được phần may ô

                   (Nói về thời bao cấp cái gì cũng phải phân phối).

                    Hỏi tên rằng Phạm Minh Đoan

          Hỏi quê rằng huyện Đông Quan Thái Bình.

            (Nhà thơ Phạm Minh Đoan quê ở Đông Quan – Thái Bình).

          Theo một tài liệu nghiên cứu của Unesco thì Truyện Kiều hội tụ đủ các tiêu chí: Khát vọng hòa bình, chủ nghĩa nhân văn, giá trị gia đình, truyền thống văn hóa. Thống kê cho biết đến nay Truyện Kiều đã được dịch ra 20 thứ tiếng với hơn 30 bản dịch khác nhau. Và khi Truyện Kiều đã lan tỏa ra nhiều nước trên thế giới, Nguyễn Du đã được công nhận là danh nhân văn hóa thế giới thì những câu thơ trong Kiều không chỉ được vận dụng nhuần nhuyễn trong giao tiếp ở Việt nam mà đã được các chính khách trên thế giới minh họa trong các bài nói bài viết của mình.

          Tổng thống Mỹ Bin Clinton. khi đến Việt Nam đã thể hiện sự khép lại quá khứ hướng tới tương lai bằng câu thơ trong Kiều:

          Sen tàn cúc lại nở hoa

          Khi Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng sang thăm Mỹ, người ta cũng nghe được câu giao tiếp lấy từ Kiều của một chính khách Mỹ:

                   Trời còn để có hôm nay

          Tan sương đầu ngõ vén mây cuối trời

          Và gần đây, Tổng thống Mỹ Obama sang thăm Việt Nam cũng đã nói hai câu thơ Kiều trong giao tiếp của mình:

                   Rằng trăm năm cũng từ đây

          Của tin gọi một chút này làm ghi

          “Kiệt tác Truyện Kiều của Nguyễn Du đã trở thành máy thịt hồn cốt của dân tộc Việt Nam” (Trích Văn nghệ số Tết Bính Thân) và còn được lan tỏa rộng hơn ra thế giới và có sức trường tồn mãi mãi.

Lê Văn Hy

Thị trấn Mỹ Lộc, huyện Mỹ Lộc, tỉnh Nam Định

ĐT: 01244410749