Giới thiệu sách: TÚ XƯƠNG – THƠ VÀ ĐỜI

 

Trịnh Thị Son (st – bs)

(Thư viện tỉnh Nam Định)

 

Tác giả Trịnh Thị Son

“Tú Xương - Thơ và đời” do NXB Văn học biên soạn ấn hành năm 1996 với 1000 cuốn là 1 trong những tác phẩm có giá trị viết về danh nhân Nam Định. Sách dày 429 trang, khổ 13 x 17cm. Trang bìa được trình bày nho nhã với hình ảnh tháp Phổ Minh cổ kính giữa nền không gian màu xanh trù phú. Nổi lên trong đó là tên sách màu đỏ vừa ấn tượng vừa trang trọng.

Tác phẩm là thành tựu từ các công trình nghiên cứu của nhiều nhà học giả, nhà thơ, nhà văn, nhà nghiên cứu văn học như: Trần Thanh Mại, Trần Tiến Lộ, Nguyễn Văn Huyền... có đối chiếu so sánh với nhiều bản khác kể cả phần dị bản và giai thoại.

Cuốn sách này là bao tâm huyết, nhiệt thành, lòng yêu mến khi giới thiệu về thơ, chuyện đời, chuyện thơ về Tú Xương - nhà thơ sông Vị của quê hương Nam Định chúng ta.

Nội dung sách chia làm 2 phần:

          Phần đầu: Giới thiệu những tác phẩm thơ của Tú Xương:

Các bạn có thể có nguồn tư liệu chính xác và tương đối đầy đủ về thơ Tú Xương (cả những dị bản). Mỗi bài thơ là một cảnh, một tình. Qua mỗi trang sách, người đọc thấy một Tú Xương sâu xa thế thái nhân tình, ghét cái ác đến điều, yêu cái thiện đến mức; cao ngạo trước thế lực cường quyền, nhưng đầm ấm thiết tha trước những số phận bình thường trong xã hội. Người ta thấy một Tú Xương trào phúng sắc sảo, đả kích thói hư tật xấu đến dữ dội, quyết liệt:

Có đất nào như đất ấy không?

Phố phường tiếp giáp với bờ sông

Nhà kia lỗi phép con khinh bố

Mụ nọ chanh chua vợ chửi chồng

Keo cú người đâu như cứt sắt

Tham lam miệng thở những hơi đồng

Bắc Nam hỏi khắp người bao tỉnh

Có đất nào như đất ấy không ?"

(Đất Vị Hoàng)

Nhưng cũng thấy một Tú Xương trữ tình:

“Ai về có nhớ ai không

Trời mưa một mảnh áo bông che đầu

Vì ai ai có biết đâu

Áo bông ai ướt, khăn đầu ai khô”

                                 (Đi hát mất ô)

Thấy Tú Xương ngạo mạn, chửi đời:

“Tế đổi làm cao mà chó thế,

Kiện trông ra tiệp hỡi trời ôi !”

(Hỏng Khoa thi Quý Mão)

nhưng cũng thấy Tú Xương khóc:

“Cái học nhà Nho đã hỏng rồi,

 Mười người đi học chín người thôi….”

(Than đạo học)

Với chúng tôi, Tú Xương không chỉ là nhà thơ. Ông còn là một chứng nhân lịch sử của Thành Nam thời kỳ Pháp thuộc. Năm tháng qua đi, mọi sự đã thay đổi. Nhưng qua thơ Tú Xương, Thành Nam trong những tháng ngày thuộc Pháp vẫn hiện lên rõ nét. Nói như Nguyễn Tuân: “Đọc thơ Tú Xương, thấy bật lên một địa phương. Trong thơ Tú Xương, trong phú Tú Xương chỉ có cảnh Nam Định, sự Nam Định, lời Nam Định, người Nam Định”. “Đất Vị Hoàng”, “Phố Hàng Song”, “Sông lấp”, hay “Chế ông Đốc học”, “Bỡn tri phủ Xuân Trường”, “Mùng hai Tết viếng cô Ký”... là những tác phẩm thơ vẽ lên đầy đủ “tấn tuồng đời” trong thời đại rối ren ấy.

Đây cảnh trường thi:

    “ Nhà nước ba năm mở một khoa,

    Trường Nam thi lẫn với trường Hà.

    Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,

    Ậm oẹ quan trường miệng thét loa.

    Lọng cắm rợp trời, quan Sứ đến,

    Váy lê quét đất, mụ đầm ra....”

(Vịnh khoa thi Hương)

Là hiện thực của thành Nam. Một tỷ lệ lớn thơ Tú Xương là thơ nói việc đi thi, hỏng thi, gắn nhiều tên đất, tên người của Nam Định.

Tú Xương khi trữ tình thì còn tiêu tao ước lệ Tam Đảo Ngũ Hồ, chớp bể mưa nguồn chứ Tú Xương khi đã hiện thực thì nhân chứng vật chứng cụ thể lắm, chi tiết đủ độ tin cậy làm hồ sơ cho lịch sử:

"Ở phố hàng Song thật lắm quan

Thành thì đen kịt, Đốc thì lang

Chồng chung vợ chạ kìa cô Bố

Đậu lạy quan xin nọ chú Hàng"

(Phố Hàng Song)

Rồi những ông lang Xán, chú ích Sinh, kẹo Thiều Châu, bánh Hanh Tụ... Nguyên liệu tạo nên thơ Tú Xương là Nam Định. Từ Nam Định hồn thơ ông đã ôm và đất nước, bao quát một giai đoạn lịch sử.

Qua gần thế kỷ, chúng vẫn mang hơi thở thời đại. Khi nhà thơ còn tại thời là buổi thế kỷ XIX - một chuyển dịch bàn giao đầy biến cố. Hơn 100 năm qua, bước sang thế kỷ XXI, đọc lại thơ Tú Xương vẫn thấy mới, vẫn thấy vẹn nguyên giá trị. Trong xã hội bây giờ, vẫn nhiều lắm những kẻ:

"Chữ y, chữ chiểu không phê đến

Ông chỉ quen phê một chữ tiền”

như ông Tri phủ Xuân Trường xưa ấy...

          Phần hai: "Chuyện đời, chuyện thơ và những giai thoại"

Là nội dung chủ yếu của cuốn sách này. Đây là phần tâm huyết và lý thú mà khiến bao nhiêu nhà nghiên cứu phải tốn giấy mực. Giới thiệu thân thế, sự nghiệp và những đóng góp của tác giả. Đặc biệt, đây là  những công trình nghiên cứu của Trần Thanh Mại, Nguyễn Công Hoan với bài: “Con người Tú Xương”, Nguyễn Tuân với “Thời và thơ Tú Xương”, Xuân Diệu với “Thơ Tú Xương”. Đọc các bài phân tích, phê bình này, bạn sẽ khám phá ra nhiều điều thú vị xung quanh nhà thơ đất Vị Hoàng.

Tài thơ, nét đặc sắc trong nghệ thuật thơ Tú Xương được giới thiệu sâu đậm trong bài viết “Tính trào lộng trong thơ Tú Xương” của Tú Mỡ. Cả xã hội thối nát, Tây Tàu nhố nhăng đã cung cấp cho nhà thơ những đề tài phong phú để “chửi đời” một cách khoái hoạt. Nhưng thơ Tú Xương không phải chỉ cười để mà cười, cười đấy mà đau xót đấy:

“Nhân tài đất bắc nào ai đó

Ngoảnh lại mà trông cảnh nước nhà”

Ta biết phần nào con người của Tú Xương, phong cách của Tú Xương qua những bài thơ ông tự trào và tự than như: “Tự cười mình”, “Quan tại gia”, “Thói đời”, “Đi thi”...

Dí dỏm, hài hước đấy, nhưng  khi ông chĩa ngọn bút đả kích vào những thói hư tật xấu của thời đại thì những đòn roi của ông thật đau, thật ác, thật lằn... Những vần thơ của ông đã đạt đến độ cao về hiện thực phê phán.

Nguyễn Tuân đã đi thật sâu mà cũng thật rộng khi nghiên cứu về nhà thơ Tú Xương trong bài “Thời và thơ Tú Xương”. Bài viết có 6 mục với quê Nam Định, với phong cách hiện thực, với giọng cười trong tiếng nói về thực tế thi cử và một giả định nếu Tú Xương đỗ cử nhân. Chân dung, cuộc đời của Tú Xương hiển hiện bằng sự thực, nhất là những phát hiện sắc nét về phong cách thơ cụ Tú. Bạn đọc sẽ được thấy chữ thơ Tú Xương rất nôm na, tiếng thơ chân chất, rõ ràng, ít dùng điển cố nhưng nó đủ mùi vị ngọt chua, đắng chát, nghịch ngợm, trang trọng mà đọng nhiều thiện ý.

Chân dung con người, tài thơ bút chữ của Tú Xương  cũng được khắc họa đậm nét, phong phú và đa dạng qua các bài viết như: “Những đoạn cuối đời một nhà đại thi sĩ và cái chết của Tú Xương”, “Con người Tú Xương” - Nguyễn Công Hoan, “Thơ  Tú Xương” - Xuân Diệu, “Tú Xương - đỉnh cao của thơ trào phúng Việt Nam” - Lê Đình Kỵ, “Tú Xương - bậc thần thơ thánh chữ” - Nguyễn Đình Chú, “Giai thoại về thơ và đời Tú Xương” - Đỗ Huy Vinh...

Cuốn sách do nhiều tác giả biên soạn nên rất phong phú đa dạng về cách viết cũng như đề tài. Ngay cả sự thay đổi từ Trần Kế Xương hay Trần Tế Xương, cách đặt tên của dòng họ nhà thơ Tú Xương với dòng sông Vị... cũng được các nhà nghiên cứu lưu tâm.

Cuộc đời và sự nghiệp của Tú Xương cùng với nhiều giai thoại hóm hỉnh được thể hiện khá công phu. Mỗi bài viết có một phong cách viết rất riêng. Giọng điệu riêng ấy càng thể hiện sự dày công của các nhà biên soạn. Qua mỗi câu mỗi chữ chân dung của Tú Xương hiện lên có cuộc đời riêng, tài năng riêng, trong hoàn cảnh riêng - đó là con người của Nam Định quê ta. Từ mỗi bài viết lấp lánh tài năng, sức lực và cái tâm cao quý của con người có nhiều đóng góp đối với nền văn học nước nhà.

Cuốn sách là một địa chỉ tin cậy cho các bạn đọc tìm đến để làm tham luận, nghiên cứu. Nội dung cuốn sách “Tú Xương - Thơ và đời” được bố cục mạch lạc, rõ ràng từng phần, từng chi tiết rất cụ thể nhưng cũng rất khái quát, logic thể hiện ở 2 phần của cuốn sách. Trong phần 2 còn có 3 mục rất riêng biệt song lại có mối liên hệ chặt chẽ: chuyện thơ - chuyện đời - giai thoại

Mục đầu: Chuyện đời Tú Xương là những bài viết về tiểu sử, sự nghiệp và những giai đoạn ghi dấu trong cuộc đời.

Mục thứ 2: Chuyện thơ Tú Xương: Tuyển một số tác phẩm, công trình tiêu biểu của các nhà phê bình, lý luận

Mục cuối là tài liệu tham khảo, những mẩu chuyện giai thoại về Tú Xương

Nhìn toàn bộ cuốn sách, bố cục trên giúp bạn đọc tra cứu tiện lợi, hữu ích và đi sâu vào từng vấn đề...

Cuốn sách được xây dựng từ nhiều công trình nghiên cứu, tác phẩm khác nhau - đó là sản phẩm tâm huyết “lòng yêu mến Tú Xương và thơ của Người đã thúc giục chúng tôi thêm bạo dạn - ngọn núi thơ ca của nhà thơ sông Vị đang vẫy gọi tôi kia làm sao tôi có thể nấn ná mà chùn gối” (Lữ Hữu Nguyên). Với kiến thức sâu rộng về văn học, nghệ thuật, các soạn giả đã phân tích sắc sảo các tác phẩm và công trình thơ của Tú Xương. Tất cả cái tài năng, bút lực đã hội tụ với nhau làm nên giá trị nội dung, nghệ thuật cho cuốn sách.

Cuốn “Tú Xương - Thơ và đời” thực sự là một tác phẩm có giá trị, bổ ích và lí thú, có tính tuyên truyền, giáo dục cao và hỗ trợ kiến thức đối với nhiều đối tượng từ tham khảo đến nghiên cứu chuyên sâu. Đọc cuốn sách chúng ta thêm hiểu, thêm yêu, thêm tự hào về nhà thơ Tú Xương- danh nhân Nam Định. Qua đó, các bạn cũng sẽ có thêm vốn văn hóa, xã hội phong phú. Hãy đến với cuốn sách này - chúng tôi tin bạn sẽ tìm được  sự tương giao với nhiều điều lý thú.

TRỊNH THỊ SON