CÓ ĐÚNG LÀ “VĂN CHƯƠNG CÀNG HAY CÀNG XA SỰ THẬT”? / Phạm Đức Nhì

 

Lý Do Nhà Thơ Dư Thị Hoàn “Bẻ Bút”

Trong thời gian tra cứu để viết lời bình cho bài thơ Tan Vỡ của nhà thơ Dư Thị Hoàn (Cái Tội Không Cài Lại Khuy Áo Ngực) tôi đọc được bài viết “Dư Thị Hoàn: Từng Có 'Tan Vỡ' Gây Chấn Động, Xuất Hiện Sau 10 Năm Đi Tu.”⁽¹⁾

Trong bài viết có đoạn:

Ba năm trước, Dư Thị Hoàn tổ chức lễ “rửa tay chậu vàng”, có nhiều bạn bè văn chương chứng kiến, tuyên bố không viết, không tham gia văn đàn.

Trong một cuộc phỏng vấn, nhà thơ chia sẻ, thực ra quyết định “bẻ bút” có từ trước đó, khi bà đọc được câu “Văn chương càng hay càng xa sự thật”.

Vì là người làm thơ và bình thơ nên trong bài viết này tôi sẽ chỉ đề cập đến khía cạnh thơ của câu nói trên. Các thể loại văn học khác xin mời những cao nhân có kiến thức và kỹ năng thích hợp lên tiếng.

THI SĨ CÓ XẠO KHÔNG?

Câu trả lời là CÓ. Tuyệt đại đa số đều xạo. Có nhiều kiểu xạo, nhiều lý do để xạo.

Sau đây là một số kiểu xạo trong thơ:

Dối Trá Đời Thường

1/ Xạo vì tham lợi, tham danh - viết sai sự thật vì lợi lộc, danh vọng, vì bả vinh hoa phú quý.

2/ Xạo vì “teo chim” - sợ chức quyền, sợ bị trù dập - sản sinh những câu thơ Nịnh.

Đây là 2 kiểu xạo tệ nhất, làm bẩn đục “dòng sông thơ ca”.

 

3/ Xạo vì lập trường, quan điểm, niềm tin - đứng về một phía của vấn đề hai mặt:

“Ôi! Đẹp quá phe mình, còn phe bên kia
Phải chọn góc nhìn để chỉ thấy toàn điều xấu.”⁽²⁾

Thơ loại này đây đó cũng có bài hay nếu tác giả vững tay nghề và cao hứng.

4/ Xạo vì tình riêng – thơ về cha mẹ, vợ chồng, họ hàng, bạn bè thân thuộc, thơ đám ma, đám cưới, mừng sinh nhật, đỗ đạt, thăng quan tiến chức …

Đây là kiểu xạo mà người đọc dễ “thông cảm” cho qua, nhưng thơ thường được đánh giá thấp.

5/ Xạo vì xê dịch kịch bản

 

Mời đọc Một Kịch Bản Thơ Xạo theo link dưới đây.

https://tranmygiong.blogspot.com/2022/11/trao-oi-ve-bai-tho-tinh-yeu-khong-loi.html

Xạo Nghệ Thuật: Lối Nói Thậm Xưng

Khác với dối trá đời thường (trong thơ), lối nói thậm xưng là một kiểu “xạo” đầy tính nghệ thuật. Tác giả cũng “phịa” ra những điều không thật nhưng với mục đích “để tạo sự đột phá, thay đổi cái trật tự đời thường bằng cái phi lý mà có lý trong nghệ thuật”

Thí dụ:

Trong bài thơ Muốn Gởi Cho Em của thi sĩ Phạm Hữu T (tặng Phượng Kim Ngọc Huỳnh) thì câu:

Muốn gởi cho em
chút gió biển Galveston

là một câu “xạo tới bến” vì gió từ biển Galveston (ở Mỹ) làm sao gởi về Việt Nam được? Nhưng phần sau của đoạn thơ lại là những cái “có lý trong nghệ thuật”.

Gió từ Mỹ gởi về:

“để dịu bớt cái nắng Sài Gòn gay gắt”

Có lý quá đi chứ! Và hai câu kế tiếp:

“nhưng sợ người ta đang đi mà chợt mát
rồi bồi hồi
nhớ nhớ thương thương”.

vừa trữ tình vừa lãng mạn - khi mượn ý của Nguyên Sa trong Áo Lụa Hà Đông - lại vừa khôi hài ý nhị. Đoạn thơ thật tuyệt vời.⁽³⁾

(Xin mở ngoặc nói thêm: Bài thơ là của Phạm Hữu T với cái tựa Muốn Gởi Cho Em; thí dụ trên được trích trong bài bình thơ Mối Tình Xuyên Lục Địa của Phạm Đức Nhì)

Đây là kiểu xạo nghệ thuật, “xạo dễ thương”, nâng cao giá trị của bài thơ.

Xạo Vì Có Sự Can Thiệp Của Vô Thức

Để có thể hội nhập và thích ứng với cuộc sống hàng ngày của cộng đồng, mỗi con người đương đại phải tuân thủ rất nhiều nguyên tắc giao tiếp, ứng xử trong xã hội. Xã hội càng văn minh số lượng nguyên tắc càng nhiều.

 

Sau khi vào đời một thời gian (dài ngắn tùy hoàn cảnh riêng) trong mỗi thân xác con người có hai cái tôi cùng chung sống nhưng luôn đấu đá lẫn nhau để đòi quyền làm chủ thân xác đó – “cái tôi đích thực” và cái tôi hội nhập với cuộc đời – tôi tạm gọi là “cái tôi văn hóa”.

Tuổi đời càng cao cái tôi văn hóa càng mạnh, càng rõ nét và cái tôi đích thực càng yếu kém, mờ nhạt. Đến một lúc nào đó cái tôi văn hóa sẽ “đè bẹp” cái tôi đích thực để độc quyền chiếm hữu cái thân xác kia.

Lúc ấy, nói như Jean Paul Sartre⁽⁴⁾ thì con người là một “kẻ vong thân” (đánh mất chính mình). Còn nói như Albert Camus⁽⁵⁾ thì con người đích thực đã bất lực – để một “kẻ xa lạ” đến chiếm hữu thân xác mình.

Những trải nghiệm, suy nghĩ, toan tính, dự định, ước mơ… của ta sau một thời gian xuất hiện trên bề mặt ý thức, đều tự động đi vào kho chứa - một cỗ máy vi tính khổng lồ nằm sâu kín trong tâm hồn ta. Cỗ máy tính khổng lồ đó chính là vô thức.

Nó không chỉ đơn thuần là một kho chứa mà còn làm công việc tổng hợp và chuyển hóa (process) những dữ kiện đó (trải nghiệm, suy nghĩ, toan tính, dự định, ước mơ…) thành một quan niệm, cách nhìn nhận, đánh giá con người, cuộc đời, kể cả những thành kiến, định kiến về truyền thống, đạo đức, niềm tin tôn giáo.

Mỗi khi đối diện với cảnh đời hiện tại, hồi tưởng về quá khứ hay thả hồn về hướng tương lai, và nếu cảm xúc của ta chưa trào dâng khiến ta ngây ngất đến mức lạc thần trí, thì vô thức sẽ thông qua lý trí, tác động vào tâm hồn ta, để tâm trạng của ta phù hợp với quan niệm, cách nhìn nhận của vô thức lúc ấy.⁽⁶⁾

 

Như vậy, có thể nói:

 

Lý Trí Là Đầu Mối Của Chữ Xạo – Là Kẻ Thù Số Một Của Thơ

 

Lý trí rất cần thiết cho hầu như mọi sinh hoạt của cuộc sống con người. Nhưng với thơ, nó là kẻ thù số một. Không cẩn trọng, nó sẽ len lỏi vào tận hang cùng, ngõ hẹp của tâm hồn để khi thì rù rì thuyết phục, lúc lại cao giọng hối thúc, khiến nhà thơ ngập ngừng, bối rối, nửa muốn tiến, nửa lại muốn lùi, không dám phóng tay xuống bút.

Cứ nghe lời lý trí thì khối cảm xúc của nhà thơ sẽ không phình to lên được. Bởi khi đã bình tâm suy nghĩ thì hào khí ngất trời cũng xẹp dần như bong bóng bị xì hơi. Khi lý trí đã trụ ở trong lòng thì đau thương chất ngất sẽ nguôi ngoai, hận thù đằng đằng sẽ lắng xuống, tình yêu cháy bỏng sẽ nguội dần đi.

Chỉ có lúc cao hứng, thật cao hứng, mới có thể “nói thật, nói thẳng được, nổi điên lên mà nói, nói mặc kệ thiên hạ sự, nói cóc sợ ai, không ‘quan trên ngó xuống, người ta trông vào’, và lúc ấy mới có thể “’viết được mấy lời kha khá’” (Nguyễn thị Hoàng Bắc – Thơ Đến Từ Đâu - Nguyễn Đức Tùng).

Có những bài thơ dù đọc kỹ cách mấy cũng không thể tìm ra dấu vết của sự dối trá. Câu cú trong sáng, tứ thơ dễ bắt, bố cục mạch lạc. Có điều không có tín hiệu nổi điên đến mức lạc thần trí của thi sĩ, nghĩa là vẫn có bóng dáng của lý trí.

Khi bài thơ còn sự hiện diện của lý trí, vô thức sẽ có cơ hội can thiệp. Nó sẽ dùng lý trí làm cây cầu nối tác động vào tâm tình hoặc thái độ của thi sĩ. Lời thơ sẽ có chỗ này, chỗ kia bị “điều chỉnh” (mà thi sĩ hoàn toàn không biết) và sẽ không còn là tiếng nói chân thật của con tim.

SIÊU THỰC TRONG  SỨ MỆNH GIẢI TRỪ LÝ TRÍ

Theo Thụy Khuê thì Siêu Thực đi từ triết học phân tâm của Freud, coi vô thức như chủ thể của sáng tạo. Siêu Thực là hiện thân của mộng, đề cao vai trò của mộng.

Freud chia hoạt động tâm thần làm ba khu vực:

Vùng vô thức tức là cái đó (le ça trong tiếng Pháp, Es tiếng Đức) chứa đựng toàn bộ những nhu cầu bản năng bị dồn nén, cấm kỵ không được phát lộ ra ngoài.

Vùng ý thức tức cái tôi (le moi, ego), hay ý thức xã hội, cái tôi xã hội, chứa đụng những gì đã được thanh lọc bởi lý trí và đạo đức xã hội, sẵn sàng trình làng.

Và cái siêu ngã (le sur moi) có trách nhiệm kiểm duyệt.

Theo Freud, cái vô thức mới là bộ mặt thật, là cái tôi đích thực của con người. Nó chi phối mọi hoạt động. Còn cái tôi ý thức chỉ là bộ mặt bề ngoài, giả dối và ngụy tạo.

Mơ, đối với Freud, là thực hiện những khát vọng bản năng bị dồn nén. Khi ngủ, cơ quan kiểm duyệt không làm việc, do đó chỉ trong mơ người ta mới thể hiện được những ham muốn bị dồn ép cấm kỵ lúc tỉnh.

Đề cao vai trò của Mộng trong thơ sẽ loại bỏ gông cùm của lý trí, sự phân tích logic, nguyên tắc đạo đức, niềm tin tôn giáo.⁽⁷⁾

Đưa Mộng Vào Thơ Thì Thơ Sẽ Thành Lời Chân Thật?

Về lý thuyết thì đúng. Những hình ảnh, cảnh tượng, sự việc xảy ra trong giấc mơ thường vắng mặt lý trí.

 

Tuy nhiên, khi tỉnh giấc thi sĩ có nhớ đúng và đủ những gì đã xảy ra trong giấc mơ hay không lại là chuyện khác. Hơn nữa, chúng như câu chuyện kể của người “bệnh tâm thần” - “đầu Ngô mình Sở” - không theo một thứ tự nào. Nếu đưa vào thơ thì người đọc sẽ rất khó hiểu, chức năng truyền thông của bài thơ thất bại.

Hơn nữa, dù có nhớ đúng và đủ những gì xảy ra trong giấc mơ thì khi đưa chúng vào thơ, thi sĩ – đang trong tình trạng tỉnh táo - thường không cưỡng lại được sự thèm muốn “thêm bớt, cắt xén”, nghĩa là “nêm nếm” một chút “tài thơ” riêng của mình để “điều chỉnh”, “hợp lý hóa” câu chuyện trong mơ.

Rốt cuộc cũng chẳng khác gì những người làm thơ “phi siêu thực”.

Giải Trừ Lý Trí Bằng Kỹ Thuật Thì Sao?

Mời độc giả đọc thử một đoạn trong bài Buồn Xưa của Nguyễn Xuân Sanh.

Lẵng xuân bờ giũ trái xuân sa
Đáy đĩa mùa đi nhịp hải hà
Nhài đàn rót nguyệt vú đôi thơm
Tỳ bà sương cũ đựng rừng xa

Tác giả đã đặt cạnh nhau những chữ hoặc nhóm chữ “xà bần”, chẳng có “dây mơ rễ má” gì với nhau nhằm mục đích cắt đứt sự liên tưởng, để lý trí “giơ hai tay đầu hàng” rồi trốn đi.

Nhưng để có được kết quả đó ông đã phải trả một giá rất đắt - triệt tiêu chức năng truyền thông của bài thơ – làm mất sự giao cảm giữa thi sĩ và độc giả.

Cho nên nếu bảo rằng loại bỏ lý trí để được nghe, được đọc tâm tình chân thật phát xuất từ “cái tôi đích thực” của thi sĩ thì theo tôi, những nhà thơ siêu thực đã thất bại, không làm được điều đó.

 VẪN CÓ MỘT PHƯƠNG CÁCH KHÁC ĐỂ GIẢI TRỪ LÝ TRÍ

Sau một thời gian dài làm bạn với thơ và bình thơ, tôi nhận thấy những bài thơ Có Hồn, tính chân thật cao, đại đa số có mấy đặc tính sau đây:

 

1/ Thể thơ nhất khí liền mạch, các mảnh tâm trạng của tứ thơ không đứt đoạn mà chảy thành dòng thông thoáng. Dòng chảy thẳng hướng “điểm đến của tứ thơ” chứ không “vờn bóng giữa sân”. Ngôn ngữ hình tượng dễ tiêu để tránh mô gò cản đường.

 

2/ Vần liên tiếp vừa độ ngọt, tạo thành dòng âm điệu. Không vần hoặc vần thiếu ngọt sẽ làm dòng âm điệu không được trơn tru, vần nhiều quá thì tạo cảm giác nhàm chán.

 

Nhịp điệu không đều đều, tẻ nhạt mà uyển chuyển, lúc khoan, lúc nhặt. Có được nhờ số chữ trong câu thay đổi.

 

Vần và nhịp điệu sẽ tạo thành dòng nhạc của bài thơ.

 

3/ Thi sĩ trong tâm thế cực kỳ cao hứng, cảm xúc “siêu mạnh” nhập vào dòng tứ thơ và dòng âm điệu. Ba dòng nhập một hướng về “điểm đến của tứ thơ” thẳng tiến.

 

Nếu bài thơ đủ độ dài cần thiết, “sóng sau dồn sóng trước” như nước vỡ bờ, sẽ tạo cao trào. Lúc ấy lí trí sợ hãi trốn biệt, lời thơ sẽ là Tiếng Lòng Chân Thật của thi sĩ. Bài thơ xứng đáng bước vào Bến Bờ Thơ Ca.

Thí dụ: Say Đi Em của Vũ Hoàng Chương

Vũ Hoàng Chương giấu trong lòng một nỗi nhục to lớn. Đó là nỗi nhục của một sĩ phu bất lực trước cảnh quê hương, dân tộc đang bị ngoại bang dày xéo. Không những thế, chính mình lại tiếp tay cho chúng trong việc dày xéo quê hương, sập bẫy của chúng, sa vào cảnh nghiện ngập - nghiện rượu, nghiện vũ trường, và đặc biệt là nghiện thuốc phiện – cái nghiện mà nếu vướng vào sẽ bị người đời coi rẻ, khinh khi. Nỗi nhục ấy đối với một người có thi tài và tâm hồn như ông là quá to lớn.

Vũ Hoàng Chương vào vũ trường và đã chìm đắm trong cơn say – say rượu, say nhịp điệu nhạc trên sàn nhảy – đến lạc thần trí, đã thấy “đất trời nghiêng ngửa” nhưng nỗi nhục ấy, vẫn sừng sững như một bức tường thành, không thể lung lay, sụp đổ.

 

Chân rã rời
Quay cuồng chi được nữa
Gối mỏi gần rơi!
Trong men cháy giác quan vừa bén lửa
Say không còn biết chi đời

 

Nhưng em ơi
Đất trời nghiêng ngửa
Mà trước mắt Thành Sầu chưa sụp đổ
Đất trời nghiêng ngửa
Thành Sầu không sụp đổ, em ơi!

Trong số những bài thơ Việt xứng đáng được bước vào Bến Bờ Thơ Ca thì theo tôi, Say Đi Em của Vũ Hoàng Chương nổi trội nhất. Cái Nền Kỹ Thuật vững chắc, kết hợp với “cơn điên lạc thần trí” kéo dài, cảm xúc mạnh, hồn thơ lai láng, và vì thế, lời thơ đích thị là tiếng lòng chân thật.

Độc giả có thể đọc cả bài thơ và lời bình qua link sau đây:

https://tranmygiong.blogspot.com/2022/10/say-i-em-mot-bai-tho-toi-ben-pham-uc-nhi.html

Kết Luận

Thi sĩ mượn thơ để bộc lộ tâm trạng, để độc giả “nghe” được “tiếng lòng” của mình. Nhưng vì nhiều lý do, “tiếng lòng” của Ngài thường gian dối. Nếu bài thơ bằng cách nào đó loại bỏ được lý trí - dẫn đến loại bỏ được sự gian dối – có nghĩa là thi sĩ đã ban cho độc giả ân huệ được giao tiếp với Ngài bằng Tiếng Người Chân Thật.

Với một thế giới mà cái tôi văn hóa đã gần như hoàn toàn che lấp cái tôi đích thực như hiện nay thì đó là điều vô cùng cần thiết và quý giá. Và đó cũng là sứ mạng cao cả của thơ.

Tôi không dám bàn đến những thể loại văn học khác nhưng với thơ, tôi có thể xác quyết câu nói “Văn chương càng hay càng xa sự thật” sai hoàn toàn.

     Phạm Đức Nhì
nhidpham@gmail.com
phamnhibinhtho.blogspot.com
……………..

CHÚ THÍCH:

1/ Báo Tiền Phong ngày 01/10/2019
https://www.tienphong.vn/van-hoa/du-thi-hoan-tung-co-tan-vo-gay-chan-dong-xuat-hien-sau-10-nam-di-tu-1469906.tpo

2/ Yêu Thơ Nên Phải Hết Lòng Với Thơ, Phạm Đức Nhì, t-van.net
http://t-van.net/?p=8800

3/ Mối Tình Xuyên Lục Địa, Phạm Đức Nhì
https://phamnhibinhtho.blogspot.com/2017/06/moi-tinh-xuyen-luc-ia.html

4/ Triết gia người Pháp
Tác phẩm tiêu biểu: L'Être et le Néant (Tồn Tại Và Hư Vô), La Nausée (Buồn Nôn)

5/ Triết gia người Pháp
Tác phẩm tiêu biểu: L'Étranger (Kẻ Xa Lạ)

 

6/ Harry Potter và Phòng Chứa Bí Mật, J.K Rowling - Trần Hạ Vi lấy ý viết thành bài thơ Căn Phòng Bí Mật được Phạm Đức Nhì viết lời bình với tựa đề Đứng Trước Căn Phòng Bí Mật Của Trần Hạ Vi. 

7/ Từ Lãng Mạn Đến Siêu Thực, Thụy Khuê
http://thuykhue.free.fr/stt/s/breton.html