TÌM TRONG TUYỆT VỌNG
Tôi tìm em
em mang tên Sự Thật
Trên chuyến bay đêm
tôi hỏi những vì sao
Nơi đông đúc
nhiều người qua lại
Tôi hỏi mây chiều
em ở nơi đâu!
Tôi đi giữa muôn trùng nắng gió
Qua đồng xanh
đến sa mạc khô cằn
Đường cao tốc
mắt nhìn theo tôc độ
Đêm ba mươi
tìm đâu được vầng trăng
Tôi tìm em
theo chiều dài thế kỷ
Tóc bạc rồi
mà cứ ngỡ còn xanh
Dòng sông lạc
giữa vùng trời dĩ vãng
Tôi đi tìm
trong hy vọng mong manh
(Vũ Khắc Tế)
Tứ Thơ
Tác giả, “theo chiều dài thế kỷ”, bằng nhiều cách, tìm “Cô Em Sự
Thật” nhưng Nàng vẫn “biệt vô âm tín”.
Thể Thơ
Thơ Mới Trường Thiên, phân mảnh đứt đoạn.
Ngôn Ngữ, Hình Tượng, Câu Cú
Ngôn ngữ: Tương đối chuẩn mực, rõ nghĩa
Hình tưọng: Đẹp, “dễ bắt”.
Câu cú: Chắc gọn, hoàn chỉnh trong cấu trúc ngữ pháp.
Câu Thơ hay:
Đường cao tốc
mắt nhìn theo tốc độ
đêm ba mươi
tìm đâu được vầng trăng
Vần
Sau đây là bức tranh toàn cảnh kỹ thuật gieo vần của bài thơ
TÌM TRONG TUYỆT VỌNG
Tôi tìm em
em mang tên Sự Thật
Trên chuyến bay đêm
tôi hỏi những vì sao
Nơi đông đúc
nhiều người qua lại
Tôi hỏi mây chiều
em ở nơi đâu!
Tôi đi giữa muôn trùng nắng gió
Qua đồng xanh
đến sa mạc khô cằn
Đường cao tốc
mắt nhìn theo tôc độ
Đêm ba mươi
tìm đâu được vầng trăng
Tôi tìm em
theo chiều dài thế kỷ
Tóc bạc rồi
mà cứ ngỡ còn xanh
Dòng sông lạc
giữa vùng trời dĩ vãng
Tôi đi tìm
trong hy vọng mong manh
Bài thơ 12 câu, có 4 cặp vần gián cách, 1 cặp chính vận (xanh
manh), 3 cặp thông vận (sao đâu, gió độ, cằn trăng). Có 3
cặp vần 2/4 (câu 2 và câu 4) là sao đâu, cằn trăng, xanh
manh, 1 cặp vần 1/3 là gió độ.
Tác giả có lối gieo vần phóng khoáng, tự nhiên, vừa độ ngọt,
không nhàm chán.
Số Chữ Trong Câu
Thay đổi với biên độ hẹp. Bài thơ 12 câu, có 3 câu “phá cách”.
Một câu 9 chữ:
Trên chuyến bay đêm
tôi hỏi những vì sao
Hai câu 7 chữ:
Nơi đông đúc
nhiều người qua lại
và
Tôi đi giữa muôn trùng nắng gió
Còn lại 9 câu 8 chữ làm nền tảng chính cho nhịp điệu.
“Phá cách” ở đây tự nhiên chứ không phải vì “kẹt” hoặc muốn làm
dáng.
Nhịp Điệu:
Hơi đều đều nhưng chưa đến mức tẻ nhạt. Lý do: Bài thơ ngắn và
có thay đổi chút ít về số chữ trong câu
Bố Cục
Bài thơ được chia làm 3 đoạn, mỗi đoạn 4 câu.
Đoạn đầu: Đi hỏi - hỏi sao, hỏi mây chiều: Không có câu trả lời.
Đoạn giữa: Tìm bằng mắt – đi giữa muôn trùng nắng gió, đồng xanh, sa mạc
mà bóng em vẫn như vầng trăng giữa đêm ba mươi.
Đoạn cuối: Mò mẫm “theo chiều dài thế kỷ” để tìm, giờ tóc đã bạc mà
gặp em hy vọng chỉ mong manh.
Nói chung, bài thơ có mục đích là đi tìm “Cô Em Sự Thật” nhưng
mỗi đoạn diễn tả một cách khác nhau.
Dòng Tứ Thơ
Tuy gần gũi về ý nhưng mỗi đoạn có lối chơi riêng, có thể nói là
“độc lập” trong phạm vi 4 câu của mình - giống như anh em ruột, cùng mẹ cha
nhưng khi trưởng thành thì “kiến giả nhất phận”, có gia đình riêng, có cách
sống riêng.
Vì thế không có dòng tứ thơ.
Dòng Âm Điệu
Cứ hết 4 câu lại chuyển đoạn, thay vần nên về mặt Thanh bài thơ
bị ngắt quãng, không có dòng âm điệu.
Dòng Cảm Xúc
Do không có dòng tứ thơ, không có dòng âm điệu nên cũng không có
dòng cảm xúc.
Tưa Đề Và Đoạn Kết Không Thuận
Tựa đề: “Chữ hoặc nhóm chữ nói lên cốt tủy của bài thơ”
Kết luận: Tóm gọn những điểm cốt yếu của tứ thơ hoặc lập lại thông điệp
của tứ thơ một cách mạnh mẽ, hùng hồn hơn để tạo ấn tượng sâu sắc nơi tâm hồn
người đọc.
Khởi đi từ Tựa Đề, tứ thơ chỉ là cái mầm, mới tượng hình. Sau
tiến trình thai nghén, sinh nở (trong tâm hồn của tác giả) tứ thơ ở cuối bài –
dù vẫn từ cái Gien của Tựa Đề - đã có khuôn mặt mới,
vóc dáng mới, bề thế hơn, thực hơn, sinh động hơn.
Ở đây bài thơ có tựa đề là Tìm Trong Tuyệt Vọng nhưng
đoạn kết lại có câu: “Tôi đi tìm trong hy vọng mong manh”, nghĩa là không còn
tuyệt vọng nữa.
Đoạn kết “đi ngược đường” đã làm bẽ mặt tựa đề, khiến tác giả
mang tiếng là tiền hậu bất nhất.
Tâm Thế Của Thi Sĩ
Tìm “Cô Em Sự Thật” là một công việc cần nhiều lý trí. Tâm thế
của thi sĩ có chút xốn xang nhưng vẫn tương đối tỉnh táo. Hơn nữa, thể thơ phân
mảnh, đứt đoạn nên dù thi sĩ ở trạng thái tâm thế nào đi nữa cũng cực khó để
tạo được hồn thơ – nghĩa là gặp “Cô Em Sự Thật”
Cảm Xúc
Cảm xúc tầng 1: Khoái cảm đến từ ngôn ngữ, hình tượng, câu cú (kỹ thuật cá
nhân của cầu thủ trong bóng đá): Mạnh
Cảm xúc tầng 2: Đến từ bố cục, thế trận chữ nghĩa (đấu pháp toàn đội): Trung
bình. Lý do: Tựa đề và đoạn kết không thuận
Cảm xúc tầng 3: Thể thơ phân mảnh đứt đoạn, không có dòng chảy tứ thơ, không
có dòng âm điệu nên không có dòng cảm xúc (không có “sóng sau dồn sóng trước”).
Kết quả là cảm xúc tầng 3, tức hồn thơ, hoàn toàn vắng bóng..
Ưu Điểm:
Tứ thơ: Thi sĩ đã can đảm đi vào con đường có rất ít dấu chân người
qua lại và đã tạo được nét riêng cho tứ thơ, tuy nhiên anh đã lúng túng ở câu
cuối nên làm hỏng thế trận chữ nghĩa của bài thơ. Dẫu sao cũng ghi nhận bước
chân khai phá để đi tìm “Cô Em Sự Thật” (tức là đường đến Bến Bờ Thi Ca) bằng
thơ, dù anh tìm không thấy.
Ngôn ngữ, hình tượng, câu cú: Rất chắc tay nghề. Đây
là thành phần quan trọng để tạo nên nền tảng kỹ thuật của thơ ca nói chung.
Vần: Gieo vần vừa độ ngọt, không nhàm chán với phong thái thoải mái
tự nhiên, không gượng ép.
Khuyết Điểm
Bố cục: Tiền hậu bất nhất
Chọn thể thơ: Thể Thơ Mới Trường Thiên, phân mảnh đứt đoạn khìến cả tứ thơ,
âm điệu, cảm xúc đều không có dòng chảy nên vắng bóng hồn thơ. Nỗ lực tìm “Cô
Em Sự Thật” thất bại.
Tìm “Cô Em Sự Thật” – Tìm Trong Tuyệt Vọng
Trong một vài bài trước tôi có viết về nỗ lực đi tìm “Cô Em Sự
Thật” tức loại bỏ chữ Xạo để tạo hồn thơ. Xin trích:
Để có thể thích ứng và hội nhập với cuộc sống hàng ngày của cộng
đồng, mỗi con người đương đại phải tuân thủ rất nhiều nguyên tắc giao tiếp, ứng
xử trong xã hội. Xã hội càng văn minh số lượng nguyên tắc càng nhiều. Sau khi
vào đời một thời gian (dài ngắn tùy hoàn cảnh riêng) trong mỗi thân xác con
người có hai cái tôi cùng chung sống nhưng luôn đấu đá lẫn nhau để đòi quyền
làm chủ thân xác đó: Cái tôi đích thực và cái
tôi hội nhập với cuộc đời – tôi tạm gọi là cái tôi văn hóa (cái
tôi không thực).
Tuổi đời càng cao, xã hội càng văn minh, cái tôi văn hóa càng
mạnh, càng rõ nét và cái tôi đích thực càng yếu kém, mờ nhạt. Đến một lúc nào
đó cái tôi văn hóa sẽ đè bẹp cái tôi đích thực để độc quyền chiếm hữu cái thân
xác kia.
Lúc ấy, nói như Jean Paul Sartre (1) thì con người là một “kẻ
vong thân” (đánh mất chính mình). Còn nói như Albert Camus (2) thì con người
đích thực đã bất lực – để một “kẻ xa lạ” đến chiếm hữu thân xác
mình.
“Kẻ xa lạ” đó chính là cái tôi văn hóa, dù muốn dù không, đã dần dà hội
nhập với xã hội mới, quên béng cái tôi đích thực của mình, ôm một chữ XẠO to tổ
bố trước ngực mà không biết.
Như vậy, anh Vũ Khắc Tế thấy đấy, tôi đã mày mò tìm hiểu và cũng
có phần nào thông cảm với hai chữ “tuyệt vọng” của anh trên đường đi tìm “Cô Em
Sự Thật”.
Nhưng cũng nhờ nhiều năm mò mẫm tìm hiểu, trải nghiệm, tôi đã
nhận ra một điều: “Cô Em Sự Thật” vẫn lúc này lúc khác nhởn nhơ giữa cuộc đời mà
nhiều người, trong đó có anh, không để ý nên không thấy.
“Cô Em Sự Thật” Vẫn Xuất Hiện
1/ Trong cuộc sống hàng ngày
a/ Tiếng nói trẻ thơ
Việt Nam ta có câu “Đi hỏi già, về nhà hỏi trẻ”. Tại sao vậy? Vì
trẻ thơ không biết nói dối. Trong kinh thánh Chúa Giê-Su cũng từng nói: “Này ta
bảo thật cùng các ngươi, nếu không trở lại như con trẻ thì sẽ không vào được
nước trời đâu.” (3) Ngài cũng muốn nhấn mạnh đến sự ngây thơ, chân thật của con
trẻ.
Tôi đã vài lần tình cờ nghe được câu nói của em bé khoảng 3 hoặc
4 tuổi bật ra trước khung cảnh đối thoại gần gũi, gia đình - những câu nói ngây
thơ, không có sự gạn đục khơi trong của lý trí. Tôi nghĩ rằng mình đã may mắn
nghe được những câu nói từ “cái tôi đích thực” của con người mà, vì còn thơ
trẻ, “cái tôi văn hóa” chưa kịp hình thành. Với tôi, đó là “Tiếng Người Chân
Thật”. Khoảnh khắc ấy chỉ thoáng qua nhưng để lại cảm giác lâng lâng, sung
sướng, làm tươi mát tâm hồn.
b/ Cơn giận, cơn say, nổi điên, lỡ lời
Không ít người trong cơn giận, cơn say, lúc nổi điên đã buột
miệng nói lỡ lời - những lời mà nếu tỉnh táo, lý trí còn hiện diện, sẽ kềm giữ,
không nói ra. Hậu quả là biết bao “Cô Em Sự Thật” trần truồng lộ mặt, nhiều
cuộc tình đổ vỡ, nhiều gia đình tan nát, nhiều bị cáo ở trước tòa bị kết tội,
nhiều khuôn mặt đáng kính thành trơ trẽn, bẽ bàng …
2/ Trong thơ
Trước hết tôi xin nói cách thi sĩ đưa “Cô Em Sự Thật” vào thơ.
Đưa “Cô Em Sự Thật” vào thơ có nghĩa là loại bỏ chữ Xạo, và cũng
có nghĩa là loại bỏ lý trí, trong bài thơ mình viết. Công việc loại bỏ chữ Xạo
trong thơ, theo tôi, có trình tự như sau:
a/ Thi sĩ chọn thể thơ nhất khí liền
mạch để các mảnh tâm trạng của tứ thơ nối tiếp chảy thành dòng. Dòng chảy của
tứ thơ đã hình thành.
b/ Dòng âm điệu sẽ xuất hiện nếu gieo
vần liên tiếp.
c/ Cảm xúc từ cơn cao hứng của thi sĩ
sẽ bám theo dòng tứ thơ và dòng âm điệu để thành dòng cảm xúc.
d/ Nếu bài thơ đủ dài dòng cảm xúc sẽ
có “sóng sau dồn sóng trước”; lúc đó cảm xúc sẽ lớn mạnh để “phủ mờ lý trí”.
e/ Lý trí vắng mặt, chữ Xạo không có
chỗ dựa sẽ bỏ đi.
f/ Những đoạn thơ không có chữ Xạo sẽ
là tiếng lòng chân thật của thi sĩ; “cái tôi văn hóa” tạm
thời đi chỗ khác để “cái tôi đích thực” lèo lái cuộc chơi.
g/ Thi sĩ đã ban cho người đọc ân huệ
được giao tiếp với Ngài bằng Tiếng Người Chân Thật
Đó là công việc của thi sĩ.
Còn về phía người đọc, tìm “Cô Em Sự Thật” cũng cần biết những
điểm kỹ thuật căn bản về cách thi sĩ đưa Nàng vào thơ (có thể tìm hiểu bằng lý
trí - ở phần trên). Thêm vào đó là một chút nhạy bén để nhận biết Nàng khi “gần
gũi”. Nàng chính là luồng hơi nóng từ cơn cao hứng của thi sĩ được phát sinh và
lớn mạnh nhờ “sóng sau dồn sóng trước” của dòng cảm xúc. Luồng hơi nóng đó
không nằm trong câu chữ mà tỏa ra và chen vào nhởn nhơ nhảy múa ở đâu đó giữa
hai hàng kẻ.
Nghĩa là không thể “nhận biết Nàng” bằng lý trí mà chỉ có thể
cảm bằng tâm hồn.
Những Bài Thơ Có Mặt “Cô Em Sự Thật”
Trong vườn thơ Việt Nam có một thi phẩm đặc biệt: Say Đi
Em của Vũ Hoàng Chương. Trong lúc “Say không còn biết chi đời” thi
sĩ, bằng kỹ thuật thơ điêu luyện của mình, đã phóng bút viết ra những lời Tự
Thú CHÂN THẬT về nỗi nhục to lớn, sừng sững như một bức tường thành trong tâm
hồn ông mà dù có say đến “đất trời nghiêng ngửa” bức tường thành đó vẫn không
sụp đổ.
Trong một bài bình thơ tôi đã kết luận:
“Tôi cho rằng cùng với thi phẩm Say Đi Em của mình, Vũ Hoàng
Chương không những đã có thể bước vào Bến Bờ Thi
Ca mà còn xứng đáng ngồi vào hàng ghế trang trọng
nhất”.
Độc giả có thể đọc thông tin này theo link sau đây:
https://lythuyetthoabc.blogspot.com/2023/05/tham-lai-bai-tho-say-i-em.html
Ngoài ra, cũng có không ít những bài thơ khác, hồn thơ không lên
tới đỉnh điểm như Say Đi Em nhưng nhờ thể thơ nhất khí liền mạch, vần đủ ngọt,
cảm xúc bám vào tứ thơ và âm điệu chảy thành dòng, có “sóng sau dồn sóng trước”
nên thi sĩ chỉ cần có chút hứng khởi bài thơ cũng sẽ có hồn thơ ở một vài đoạn
nào đó với cung bậc thấp hơn. Và người đọc sành điệu sẽ
nhận ra “Cô Em Sự Thật” đang đứng ở đâu đó giữa 2 hàng kẻ tươi cười vẫy tay chào đón
mình.
Vị Trí Của “Tìm Trong Tuyệt Vọng” Trong Vườn Thơ
Tổng hợp tất cả những phân tích ở trên tôi đã đi đến kết luận:
Giá trị nghệ thuật của bài thơ Tìm Trong Tuyệt Vọng chỉ ở mức
trung bình.
Tại Sao Tôi Chọn Bài Thơ “Tìm Trong Tuyệt Vọng” Để
Bình?
1/
Thông thường, lý do chính để tôi xem xét chọn bài thơ để bình
là:
“Bài bình thơ của mình – phân tích, giải thích cái hay, cái dở
của bài thơ dựa vào những Tiêu Chí thẩm định giá trị nghệ thuật thơ ca - có đem
lại điều gì mới, bổ ích cho độc giả (và tác giả) hay không? Lập luận của mình
có đủ sức thuyết phục những độc giả hiểu biết, khó tính và cả giới phê bình
không?”
Tôi thấy bài thơ Tìm Trong Tuyệt Vọng là một bức tranh đời thật
sẽ giúp tôi dàn trải chút kiến thức và trải nghiệm của mình một cách sinh động
hơn là một bài viét thuần tính lý thuyết khô khan.
2/
Đọc tâm sự của anh Vũ Khắc Tế trong bài thơ Tìm Trong Tuyệt Vọng
tôi nhận ra ngay rằng anh và tôi cùng chung chí hướng. Tôi lỡ mang cái “nghiệp
thơ” nặng trên vai, lại mê “Cô Em Sự Thật” nên đã bị đời “vùi dập te tua”. Qua
Mỹ, nhờ được học hành bài bản nên ngoài mấy bài thơ vớ vẩn để lại cho đời tôi
còn chơi trò bình thơ và những năm sau này còn dại dột bước vào lãnh vực Lý
Thuyết Thơ.
Loại bỏ chữ Xạo trong thơ để thi sĩ và độc giả được trò chuyện
với nhau bằng Tiếng Người Chân Thật là sứ mạng cao cả của thơ và cũng là điểm
cốt yếu trong Lý Thuyết Thơ của tôi.
Tôi đang lặng lẽ cô đơn bước đi thì gặp anh Vũ Khắc Tế đứng bên
đường, mắt dáo dác, miệng cất tiếng hỏi người qua lại, hai tay ôm tấm bảng lớn
trước ngực với dòng chữ: “Sự Thật ơi! Em ở nơi đâu?”
Tôi mỉm cười nói thầm: Có lẽ mình sẽ có một bạn đường.
Chính vì hai lý do đó nên dù giá trị nghệ thuật của bài thơ chỉ
ở mức “thường thường bậc trung” tôi cũng đã xắn tay áo viết lời bình.
Kết Luận
Thật tình mà nói, tôi chưa hề gặp mặt và cũng không biết anh Vũ
Khắc Tế là ai. Hơn 2 tuần trước, nhận được lời mời kết bạn tôi đã vào trang
Facebook của anh đọc thơ, tìm hiểu. Và đã may mắn gặp được bài thơ Tìm Trong
Tuyệt Vọng rất thích hợp để gởi vào đó chút kiến thức, trải nghiệm tâm huyết
của mình.
Người đời, kể cả thi sĩ, ai cũng có những nỗi niềm sâu kín.
Nhưng muốn đưa một nỗi niềm sâu kín nào đó - có bóng dáng “Cô Em Sự Thật” – vào
thơ, phải vượt qua cửa ải “cái tôi văn hóa”. Tôi ước mong một vài
thi sĩ tìm thấy chút gì đó trong bài bình thơ nhỏ bé này có thể áp dụng để
“vượt ải” một cách dễ dàng hơn. Riêng người đọc thơ, qua bài viết này, hy vọng
có thể nhận diện được “Cô Em Sự Thật” mỉm cười, vẫy tay chào đón mình, khi gặp
một bài thơ có hồn.
League City Tháng 10/ 2024
Phạm Đức Nhì
CHÚ THÍCH
1/ Jean Paul Sartre: Triết Gia Hiện Sinh Pháp (1905-1980), tác
phẩm tiêu biểu: Buồn Nôn, Tồn Tại Và Hư Vô
https://vi.wikipedia.org/wiki/Jean-Paul_Sartre
2/ Albert Camus: Triết Gia Hiện Sinh Pháp (1913-1960), tác phẩm
tiêu biểu: Kẻ Xa Lạ
https://en.wikipedia.org/wiki/Albert_Camus
3/ Matthew 18, 1-4
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét