NHỮNG THÀNH NGỮ CÓ XUẤT XỨ TỪ THƠ CỔ ĐIỂN VÀ ĐIỂN CỐ (Kì 22) / Nguyễn Ngọc Kiên

TS Nguyễn Ngọc Kiên

        70) 肝肠寸断 [can trường thốn đoạn] (ruột đứt ra từng đoạn) là thành ngữ tiếng Hán. Đó là cách nói tỉ dụ chỉ sự thương tâm đến cực điểm.

        Cận nghĩa với thành ngữ này là: 心如刀割 [ tâm như đao cát] (lòng đau như cắt) 痛不欲生 [thống bất dục sinh] (đau khổ không thiết sống nữa). Trái nghia với nó là các thành ngữ: 心花怒放  [tâm hoa nộ phóng]  tương đương với các thành ngữ tiếng Việt: mở cờ trong bụng / nở gan nở ruột 喜气洋洋[hỉ khí dương dương] tương tự như niềm vui dạt dào/ tưng bừng vui nhộn.

        Như đã nói khi cần diễn tả nỗi đau đớn, khổ sở, xót xa đến cực độ, người ta thường hay dùng thành ngữ “đứt ruột đứt gan” để mô tả. Ví dụ: “Cứ trông thấy cảnh mẹ con nhà nó chịu đói khát, nhà chẳng còn gì, có khi phải ăn cháo cám cầm hơi, tôi thương đến đứt ruột đứt gan”

                                   (Tổng tập Văn học Việt Nam).

        Nhưng từ đâu mà dân gian lại có sự liên tưởng như vậy nhỉ? Bởi nếu nói đến sự đau đớn thì có thể có nhiều bộ phận thân thể được đem ra ví von (như tay, chân, đầu… chẳng hạn) chứ đâu cứ chỉ là ruột gan?

        Có một xuất xứ liên quan câu thành ngữ này.

        Theo Từ điển Thành ngữ điển cố Trung Quốc (Lê Huy Tiêu dịch, 1993) thì vào đời Tấn (266-420 sau Công nguyên, một trong sáu triều đại hậu Tam Quốc bên Trung Hoa, với sự “thống nhất sơn hà” của Tư Mã Viêm), có một vị quan tên là Hoàn Ôn. Một lần Hoàn Ôn dẫn quân đi chinh phạt, hành binh ngược dòng sông Tam Hiệp. Dọc đường, quân sĩ bắt được một chú khỉ con đang lang thang ở vách núi và bỏ vào thuyền đùa rỡn. Khỉ mẹ thấy con bị bắt, liền men theo bờ sông và cứ thế khóc gào, rất thảm thiết. Tuy mệt và sức yếu, khỉ mẹ vẫn cố đuổi theo thuyền của quân sĩ đến hơn 100 dặm (dặm: đơn vị đo độ dài cũ = 444,44m) và ráng hết sức bình sinh nhảy được lên thuyền. Nhưng khỉ mẹ cũng chỉ cố gắng được đến thế. Nó gắng gượng nhìn đứa con thân yêu lần cuối rồi lăn ra chết. Quân sĩ của Hoàn Ôn rút gươm mổ bụng khỉ mẹ và kinh ngạc thấy tất cả ruột của khỉ mẹ đều bị đứt ra từng đoạn. Người đời sau cùng thành ngữ “can trường thốn đoạn” (can: gan, trường: ruột, thốn/ đoạn: đứt, có nghĩa là “ruột gan đứt từng đoạn”) để chỉ nỗi đau thương quá mức bình thường, không sao tả xiết. Trong cuộc sống, chúng ta ai cũng từng có niềm vui khôn cùng nhưng đôi khi cũng có cả nỗi đau khôn tả. Nỗi đau đó, người đời phải lấy hình tượng “gan ruột đứt ra từng đoạn” để ví mới xứng đáng:

                Nỗi đau khỉ mẹ ngày xưa
           Mà ta vẫn thấy như vừa hôm qua…

        [Dẫn theo PGS – TS Phạm Văn Tình (FB Tình Pham Van) Tổng thư kí Hội Ngôn ngữ học Việt Nam]

        Cụm từ “đoạn trường” (đứt ruột) được dùng nhiều trong văn học.

        Trong Truyện Kiều, nhiều lần Nguyễn Du cũng không ít hơn ba lần dùng cụm từ "đoạn trường" (đứt ruột) để mô tả nỗi gian truân, khổ cực khôn cùng của nàng Kiều trong cuộc đời trầm luân dâu bể của mình.

        Chẳng hạn:

                Nàng càng ủ dột thu ba

        Đoạn trường lúc ấy nghĩ mà buồn tênh;

        Hoặc:

                Đoạn trường sổ rút tên ra

        Đoạn trường thơ phải đem mà trả nhau;

        Hoặc:

                Ví đem vào tập đoạn trường

        Thì treo giải nhất chi nhường cho ai;

        Có một bài thơ cổ được cho là của Tề Cẩm Vân đời Minh:

贈別傅生

一呷春醪萬里情，
斷腸芳草斷腸鶯。
願將雙淚啼為雨，
明日留君不出城。

        Tặng biệt Phó sinh

        Nhất hạp xuân dao vạn lý tình,
        Đoạn trường phương thảo đoạn trường oanh.
        Nguyện tương song lệ đề vi vũ,
        Minh nhật lưu quân bất xuất thành.

        Có thể dịch hay diễn giải bài thơ thế này:
        (Trong buổi chia tay hôm nay) một chén (rượu) xuân mà mang tình nghĩa vạn dặm

        (Đến) cỏ cây, (đến) chim oanh cũng đau xót

        (Thiếp) xin lấy hai dòng nước mắt làm mưa nhỏ
        Giữ chàng, không để chàng ngày mai đi khỏi thành

        Nhưng tương truyền, tác giả bài thơ là Trương Mỹ Dung - là một cô gái xinh đẹp. Một viên quan muốn chiếm nàng, bị nàng cự tuyệt, tìm cách để cha nàng phải đi tù. Viên quan trẻ Phan Trung biết chuyện, cứu cha nàng, và được ông gả con gái cho. Sắp đến ngày cưới, Phan Trung phải vâng lệnh quan trên đi làm công vụ. Trong bữa rượu tiễn đưa, Trương Mỹ Dung có bài thơ này.

        Chén xuân chan chứa bao tình
        Cỏ thơm xơ xác, con oanh thẫn thờ
        Sớm mai chàng đã đi chưa
        Xin đem nước mắt làm mưa giữ chàng

        Bản dịch trên của nhà thơ Nguyễn Bính mà nhiều người cho là hay hơn cả nguyên tác. Chỉ tiếc mỗi câu đầu, còn hơi sáo một chút. Ba câu sau thì thật đặc sắc. Cùng chữ “đoạn trường” mà dịch là xơ xác dùng cho cỏ, thẫn thờ dùng cho oanh là một sáng tạo đặc biệt. Hai chữ vi vũ, nhà thơ không dịch sai là mưa lớn như bản có người đã dịch, cũng không dịch sát mưa nhỏ nguyên bản, mà chỉ dịch mưa, thật là tài. Hai câu ba và bốn còn được đổi chỗ cho nhau để chuyển một cách phóng túng từ câu khẳng định ở nguyên bản thành câu nghi vấn ở bản dịch. Xuất thành (đi khỏi thành) được giản lược để dịch thành đi cũng hợp lý.
             Như vậy là Nguyễn Bính còn thể hiện nghệ thuật thơ độc đáo của mình ở một bản dịch có thể nói là tài hoa.

 (71) 开天立地[Khai thiên lập địa] (Khai thiên lập địa)

Đây là thành ngữ tiếng Hán, tiếng Việt mượn nguyên dạng. Thành ngữ bắt nguồn từ thần thoại Bàn Cổ khai thiên lập địa của Trung Quốc.

        Theo Lão giáo, Bàn Cổ là thủy tổ của loài người, do Trời sanh ra. Theo Tam Hoàng Thiên Kinh, sự tích Bàn Cổ như sau:

        Tại núi Côn Lôn có một cục đá lớn đã thọ khí Âm Dương chiếu diệu rất lâu đời, nên đã thâu được các tính linh thông của vũ trụ mà tạo thành thai người. Sau 10 tháng 16 ngày, đúng giờ Dần, một tiếng nổ vang, khối đá linh ấy nứt ra, sản xuất một vị Linh Chân hy hữu,là Thần mang hình hài như con người được gọi là Bàn Cổ.

        Vừa sinh ra thì vị ấy tập đi, tập chạy, tập nhảy, hớp gió nuốt sương, ăn hoa quả, dần dần lớn lên, mình cao trăm thước, đầu như rồng, có lông đầy mình, sức mạnh vô cùng. Một ngày kia, Bàn Cổ chạy qua hướng Tây, bắt gặp một cái búa và một cái dùi ước nặng ngàn cân. Bàn Cổ, tay phải cầm búa, tay trái cầm dùi, ra sức mở mang cõi trần.

        Thuở đó Trời Ðất còn mờ mịt. Ngài ước cho phân biệt Trời Ðất thì nhân vật mới hóa sinh được. Ngài ao ước vừa dứt tiếng thì sấm nổ vang, Thiên thanh, Ðịa minh, vạn vật sinh ra đều có đủ cả.

        Ngài liền chỉ Trời là Cha, chỉ Ðất là Mẹ, muôn dân là con. Ngài chính là tôn chủ sáng lập thế gian, nên cũng gọi Ngài là Thái Thượng Ðạo Quân. Ngài tự xưng là Thiên tử, tức là con Trời, cai trị muôn dân. Ngài là vị vua đầu tiên của cõi thế gian nên gọi Ngài là Hỗn Độn thị.

        Tương truyền, Bàn Cổ có ba người con là Phục Hy, Nữ Oa, và Hoa Tư.

        Bàn Cổ thọ được 18.000 tuổi rồi quy tiên. Tiếp theo thì có Thiên Hoàng, Ðịa Hoàng, rồi Nhân Hoàng nối nhau cai trị thiên hạ.

        Nhiệm Phưởng, thế kỷ 6, đã viết huyền thoại Bàn Cổ trong quyển Thuật Dị Ký rằng:

        "Ngày xưa khi Bàn Cổ chết, đầu biến thành bốn ngọn núi, hai mắt biến thành mặt trời và Mặt Trăng, mỡ biến thành sông biển, râu tóc biến thành thảo mộc. Thời Tần và Hán, dân gian kể rằng đầu của Bàn Cổ là Đông Nhạc, bụng là Trung Nhạc, tay trái là Nam Nhạc, tay phải là Bắc Nhạc, và hai chân là Tây Nhạc. Các văn nhân ngày xưa kể rằng nước mắt của Bàn Cổ là sông, hơi thở là gió, giọng nói là sấm, đồng tử trong mắt là ánh sáng."

                     (Theo từ điển Wikipedia mở)

        Trong tác phẩm Trâu thiến Mạc Ngôn viết:

 当时可没想到是食物中毒，自打盘古开天立地，三皇五帝到如今，我们那儿还没听说食物还能中毒。

        (Nói một cách thực lòng, lúc ấy mọi người không hề nghĩ đến khái niệm ngộ độc thức ăn. Từ khi Bàn Cổ khai thiên lập địa, trải qua Tam Hoàng Ngũ Đế cho đến nay, đây là lần đầu tiên chúng tôi mới biết là ăn uống có thể bị ngộ độc.)

        Tiếng Việt mượn thành ngữ này theo lối nguyên dạng.

        Từ điển Hoàng Phê không chú mà chỉ giải thích: Khai thiên lập địa: Lúc bắt đầu có trời đất, theo truyền thuyết, thường dùng để chỉ thời kì xa xưa nhất. Từ khai thiên lập địa đến nay (từ xưa đến nay) [tr. 490]

        (73) 黄粱一梦 [Hoàng lương nhất mộng] (giấc mộng hoàng lương / giấc mộng kê vàng)

        Hai chữ 黄粱 "Hoàng lương" là chỉ hạt kê. Ý của câu thành ngữ này dùng để ví với sự mơ tưởng viển vông và những ước mong không thể thực hiện được.

        Câu thành ngữ này có xuất xứ từ 枕中记"Chẩm trung ký" của Thẩm Ký Tế triều nhà Đường.

        Truyện rằng, ngày xưa có một chàng thư sinh nghèo họ Lư. Một hôm, chàng vào nghỉ trong một nhà trọ ở Hàm Đan thì tình cờ gặp đạo sĩ Lã Ông, chàng không ngớt lời than phiền với đạo sĩ về cuộc đời nghèo khổ của mình. Đạo sĩ Lã Ông nghe vậy bèn rút một chiếc gối từ ống tay áo ra nói với thư sinh rằng: "Anh hãy gối đầu lên chiếc gối này thì mọi việc sẽ được như ý cả ". Bấy giờ, người chủ quán đang bắc nồi cháo kê, còn thư sinh do vất vả đường trường, đã nằm gối đầu lên chiếc gối của Lã Ông ngủ thiếp đi.

Thư sinh ngủ được một lúc thì nằm mơ mình cưới được một cô vợ họ Thôi rất xinh đẹp. Vợ chàng tuy là con gái cưng của một gia đình giàu có, nhưng lại chăm chỉ và khéo tay, nàng đã giúp chồng thuận lợi trên bước đường công danh và có với nhau mấy mụn con. Về sau các con khôn lớn, ai nấy đều có cuộc sống khá giả, ấm cúng, thư sinh lại có thêm cháu nội cháu ngoại, chàng sống cuộc đời nhàn nhã trong gia đình đến hơn 80 tuổi rồi qua đời.

        Khi chàng thư sinh tỉnh giấc, thấy mình vẫn đang ở trong căn nhà trọ nhỏ hẹp, sự vinh hoa phú quý vừa rồi chẳng qua chỉ là một giấc mộng. Nồi cháo kê của chủ quán bắc trên bếp vẫn còn chưa chín.

Câu thành ngữ "Hoàng lương nhất mộng" cũng do đó mà có.

        Hiện nay, người ta vẫn thường dùng "Hoàng lương nhất mộng" để ví với ảo mộng và những mong ước không thể thực hiện được.

                      ( Theo Đài phát thanh quốc tế Trung Quốc)

        Cận nghĩa với thành ngữ này là：南柯一梦[ Nam Kha nhất mộng] (giấc mộng Nam Kha)、白日做梦 [bạch nhật tác mộng] (mơ giữa ban ngày)

        Trái nghĩa với thành ngữ này là如梦初醒。[như mộng sơ tỉnh] (như giấc mơ vừa tỉnh / bừng tỉnh).

        Người Việt mượn thành ngữ này theo lối dịch. Người Việt thường nói “mộng hoàng lương ; mộng  Nam Kha”， hay mơ giữa ban ngày là nói về giấc mộng viển vông.

        Báo Tây Ninh online ra ngày 29/4/2018 có đăng  bài Giấc mộng hoàng lương tác giả kết luận:

        “Tôi thà không chức quyền, cuộc sống thanh bạch mà được tự do, ăn ngon miệng, ngủ ngon giấc còn hơn là có địa vị, ăn trên ngồi trốc, phú quý giàu sang mà lúc nào cũng cảm thấy bị ràng buộc, ăn cao lương mỹ vị chẳng thấy ngon, mặc nhung gấm không thấy mát, ở trong “biệt phủ” mà chẳng thấy yên, đi “siêu xe” mà chẳng thấy an toàn và giấc ngủ dù trong nệm ấm chăn êm vẫn cứ chập chờn, mộng mị... Lúc nào cũng nơm nớp bất an thì cuộc sống còn có ý nghĩa gì hả ông?”

Nguyễn Ngọc Kiên