CUỘC
TRANH LUẬN DỞ DANG
Cách
nay đã lâu tôi có một cuộc tranh luận khá lý thú với một bạn đọc trên Facebook.
Không biết anh ta – cũng là người làm thơ - lấy đâu ra câu “Làm thơ là để khơi gợi cảm xúc (của người
đọc) chứ không phải bộc lộ cảm xúc (của
mình)” để chê bai, chỉ trích bài viết của tôi.
Tôi
tin ở cách nhận định và đánh giá thơ của mình, nhưng đây là đề tài lớn của thơ,
bàn đến cũng tốn nhiều giấy mực chứ không phải chỉ vài bình luận qua lại trên
FB là có thể tỏ rõ ngọn ngành. Ngọn ngành ở đây không phải phân định thắng thua
mà là tìm hiểu xem trong hai hướng đi đó thi sĩ nên chọn hướng đi nào để có lợi
nhất cho những đứa con tinh thần của mình.
Đáng
tiếc là lúc ấy anh ta lại quá nóng nẩy để tranh thắng nên - sợ mất hòa khí -
tôi đành tự động ngừng cuộc tranh luận, coi như nhận phần thua về mình. Hơn nữa,
anh bạn chỉ nói khơi khơi, không nêu rõ xuất xứ, tôi tưởng là anh “phịa” nên nhận
thua rồi thôi, không bận tâm đến “vấn đề” này nữa.
NHƯNG
ANH TA KHÔNG “PHỊA”
Thế
rồi khi tra cứu để bình thơ của Emily Dickinson tôi gặp một định nghĩa thơ của
tự điển Merriam-Webster(1):
Poetry:
“Writing that formulates a concentrated
imaginative awareness of experience in language chosen and arranged to create a
specific emotional response through meaning, sound, and rhythm”
Thơ:
“Văn bản diễn đạt một cảm nhận đầy tính tưởng tượng của trải nghiệm bằng ngôn
ngữ được lựa chọn và sắp xếp nhằm khơi gợi một cảm xúc cụ thể nào đó thông qua
ý nghĩa, âm thanh và nhịp điệu.”
Nhóm
chữ “created a specific emotional respond”
nếu dịch sát có nghĩa là “tạo ra một phản ứng cảm xúc cụ thể nào đó (nơi người
đọc)”. Tôi tạm dịch thoát “khơi gợi một
cảm xúc cụ thể nào đó”.
Giờ
thì đã rõ ràng. Cái ý “làm thơ để khơi gợi cảm xúc” không phải từ trên trời rơi
xuống mà đã được một quyển tự điển từ “một công ty Mỹ chuyên xuất bản sách tham
khảo, đặc biệt nổi tiếng với các bộ từ điển” đề cập đến.
Như
vậy, anh bạn tranh luận với tôi về đề tài này đã không “phịa”. Anh chỉ không
chú thích nguồn gốc, xuất xứ nên tôi đã hiểu lầm.
Để
tìm hiểu xem sáng tác theo hướng nào sẽ có lợi cho thơ hơn, tôi xin phép mở ngoặc
để bàn một chút về cảm xúc trong thơ.
BA
LOẠI CẢM XÚC TRONG THƠ
Dù
đứng ở góc nhìn nào đi nữa thì lượng cảm xúc khơi gợi được nơi tâm hồn người đọc
cũng được coi là thước đo mức độ thành công của bài thơ. Mức rung động, khoái cảm
nơi người đọc càng cao thì bài thơ càng hay. Có 3 loại cảm xúc trong thơ:
1/
Cảm xúc tầng 1:
Cảm
xúc từ câu chữ - khoái cảm phát sinh khi gặp một chữ đắt, một hình tượng đẹp, một
câu hay.
2/
Cảm xúc tầng 2:
Cảm
xúc có được khi gặp sự phối hợp nhịp nhàng của câu chữ, hình tượng, các biện
pháp tu từ … nói chung là các phương tiện thẩm mỹ của bài thơ. Sự phối hợp đó
được gọi là thế trận của bài thơ. Khoái cảm phát sinh khi gặp một thế trận hoàn
hảo mạnh hơn nhiều so với cảm xúc tầng 1.
3/
Cảm xúc tầng 3:
Cảm
xúc đến từ sự rung động mạnh mẽ (cảm xúc lấn áp lý trí) của tác giả khi làm thơ.
Đây là thứ cảm xúc cao cấp nhất, quý nhất, tạo khoái cảm “đã” nhất nơi người đọc.
Lý trí càng ít thì cảm xúc càng nhiều. Nếu cảm xúc mạnh đến mức phủ mờ lý trí
ta có hồn thơ lai láng.
Lúc
ấy, lý trí mất dạng, lời thơ sẽ là Tiếng Lòng Chân Thật của tác giả. Bài thơ đã
đạt được phần thưởng cao quý nhất: Bước vào Bến Bờ Thi Ca.
LÀM
THƠ ĐỂ KHƠI GỢI CẢM XÚC
Thuở
còn đi học mỗi khi trong xóm có đám ma - thường từ một gia đình khá giả, quàn
xác qua đêm - tôi thường trốn mẹ đi nghe khóc mướn. Đội khóc mướn thường có mấy
người chơi nhạc cụ và một hoặc 2 người “khóc”. Họ “khóc” có vần điệu, lại có nhạc
đệm nên rất hay, và dĩ nhiên, có nhiều người đến ngồi nghe.
Trước
khi vào trận những người “khóc” thường được gặp riêng gia chủ để biết một số
chi tiết về cha mẹ, anh chị em, vợ (chồng), con cháu - đặc biệt là những điểm nổi
bật về tình cảm của họ đối với người chết. Người “khóc” sẽ dựa vào đó để “soạn
bài”, để “khóc” cho “mùi”, cho đẹp lòng, hả dạ mọi người trong gia đình gia chủ.
Thi
sĩ đi theo hướng “làm thơ để khơi gợi cảm
xúc” khi chọn tứ thơ và rồi dàn thế trận cho bài thơ của mình cũng phải biết
kỹ (nếu chưa biết kỹ thì mày mò tìm hiểu) những người mình muốn “khơi gợi cảm
xúc” xem họ yêu thích cái gì, thù ghét cái gì để “lựa lời sáng tác” cho vừa
lòng họ, khơi gợi được nhiều cảm xúc nơi tâm hồn họ. Kết quả là sẽ sản sinh ra
thứ thơ “teo chim”, xu nịnh, nâng bi.
Cũng
cần nói thêm, những thi sĩ theo hướng đi này, nếu tay nghề cao, khéo “chọn chữ
so vần”, vẫn có thể tạo được khoái cảm - nhiều khi rất cao - cho người đọc ở tầng
1 và tầng 2. Nhưng do chữ Nịnh quá lớn nên cảm xúc tầng 3 không có hoặc có rất
ít. Lý do: Nịnh sẽ sinh ra Xạo, Xạo sẽ mời gọi lý trí.
LÀM
THƠ ĐỂ BỘC LỘ CẢM XÚC
Đây
là hướng đi mà thi sĩ khi làm thơ “coi độc giả như cỏ rác”. Họ để hết tâm hồn
vào bài thơ và đưa cảm xúc thâm nhập dòng chảy của tứ thơ. Dĩ nhiên, cũng có những
lúc lý trí xen vào đòi quyền “biên tập” và thi sĩ phải “phùng mang trợn mắt”
xua đuổi nó đi. Mức độ thành công mỗi người mỗi khác. Có người lý trí bỏ chạy
biệt tăm, có người nó vẫn lỳ đòn bám trụ.
Nhưng
có điều chắc chắn là họ không bị cái bóng ma lúc nào cũng lơ lửng trên đầu như
những thi sĩ “làm thơ để khơi gợi cảm xúc”. Bởi muốn khơi gợi thì phải biết
khơi gợi ở chỗ nào và làm thế nào để khơi gợi.
Chỉ
thoáng nghĩ đến hai câu hỏi đó là lý trí đã tràn ngập tâm hồn. Cảm xúc nếu có
cũng sẽ tự động xẹp như bong bóng xì hơi. Rồi lại thêm “những điều không đẹp”
đi kèm với những câu thơ “khơi gợi”, làm giảm giá trị bài thơ và hạ thấp nhân
cách của thi sĩ.
Không
bị cái bóng ma ấy ám ảnh, thi sĩ “làm thơ để bộc lộ cảm xúc” tự do thoải mái
hơn trên đường đưa tứ thơ tới bến.
KHÁC
BIỆT
Như
đã nói ở trên, sự thành công của bài thơ cuối cùng cũng phải đo bằng lượng cảm
xúc khơi gợi được ở tâm hồn người đọc. Khoái cảm nơi người đọc càng cao thì bài
thơ càng hay.
Nhưng
lúc làm thơ mà cứ loay hoay “chọn chữ, so vần” để lấy lòng người thưởng thức
thơ của mình thì thi sĩ có khác gì đám người “thương vay khóc mướn” ở đám ma -
mỗi tiếng khóc, mỗi câu kể lể “ới hỡi, ơi hời” cũng cố sắp xếp sao cho “gia chủ”
đẹp lòng, hả dạ.
Dĩ
nhiên thi sĩ không phải lúc nào cũng có thể nổi điên khiến lý trí hoảng sợ trốn
chạy biệt tăm để có thể bộc lộ tiếng lòng chân thật của mình - phẩm chất quý
giá nhất của thơ.
Nhưng
khi đang thả hồn theo dòng chảy của tứ thơ, thái độ “coi độc giả như cỏ rác”
không những không trịch thượng, mất lịch sự mà còn là sự cần thiết. Với tâm thế
này, nếu kỹ thuật thơ vững vàng, thi sĩ – qua bài thơ của mình - dễ tìm được sự
đồng cảm. Có điều sự đồng cảm ở đây còn kèm theo sự mến mộ và nể phục.
KẾT
LUẬN
Một hướng đi cho rằng:
“Ta
làm thơ là vì đời, vì tha nhân. Bài thơ ta làm với mục đích khơi gợi cảm xúc
nơi độc giả càng nhiều càng tốt. Tâm hồn họ càng sảng khoái thì ta càng hãnh diện
vì đã đem niềm vui cho người, đóng góp một cách thiết thực cho đời.”
Và
một hướng đi khác nghĩ rằng:
“Ta
làm thơ là để bộc lộ tâm trạng, cảm xúc của ta trước cảnh đời. Độc giả chỉ là
những vị khách mời đến dự “cuộc vui thơ” khi tác phẩm đã hoàn tất và được gởi đến
vườn thơ của nhân loại.”
Tôi
nghiêng về hướng đi này.
Với
chút kinh nghiệm của người làm thơ và bình thơ tôi mạnh dạn góp vài ý kiến thô
thiển. Nhưng cuối cùng thì:
Làm thơ theo hướng nào là
tùy quyền thi sĩ, thích thưởng thức thơ ở hướng nào là tùy quyền độc giả.
League
City - Những ngày trốn dịch Covid19
Phạm Đức Nhì
………………
CHÚ
THÍCH:
1/
https://www.merriam-webster.com/dictionary/poetry
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét