SỐNG CHỤ SON SAO (Tiễn dặn người yêu)

 

 

TẬP ĐẠI THÀNH CỦA VĂN HỌC THÁI (Việt Nam)

 

THÁI DOÃN HIỂU giới thiệu

Dịch giả NGUYỄN KHÔI

 

Nguyễn Khôi là nhà thơ được chúng tôi tuyển vào bộ THI NHÂN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI. Sự nghiệp của anh gồm có thơ ca, biên khảo và dịch thuật. Về phương diện dịch thuật anh có công trình Sống Chụ Son Sao rất có giá.

 

Truyện thơ Tiễn dặn người yêu (Sống Chụ Son Sao) là một thiên trường ca trữ tình kết hợp giữa truyện dân gian và thơ ca dân gian. Theo truyền thuyết, đây là câu chuyện tình của một đôi trai gái ở bản Panh và bản Sái thuộc xã Tranh Đấu, huyện Thuận Châu (tức Mường Muổi, Sơn La ngày nay). Sống Chụ Son Sao là đỉnh cao của văn học Thái đen (Tây Bắc Việt Nam) biểu trưng cho ngôn ngữ Thuận Châu, Mường La. Ra đời trong xã hội thịnh trị của thế kỷ XVII ở vùng Tây Bắc Đại Việt, ngôn ngữ thơ đã đạt đến trình độ điêu luyện, hầu hết các thể thơ Thái thông dụng đã được sử dụng trong Sống Chụ Son Sao, từ thể “Khắp Bắc” câu dài 11, 12 chữ, đến thể “Khống khái” câu ngắn 5, 6 chữ. Các thể thơ này được dùng xen kẽ với nhau khá nhuần nhuyễn.

 

Tiễn dặn người yêu  - áng thơ tuyệt diệu xin được tóm tắt như sau : Một đôi nam nữ sinh ra cùng lứa. Khi đến tuổi cập kê, họ bén duyên nhau, chàng trai sắm lễ vật sang nhà dạm hỏi. Nhưng bố mẹ không ưng, chê nghèo, ép gả cô cho người khác giàu và ở một bản xa. Chàng trai thất tình, đeo nặng nỗi buồn thương, phẫn chí bỏ sang Lào đi buôn mong kiếm đủ bạc vàng chuộc lại người yêu. Nhưng chợ đời đâu dễ kiếm tiền, chàng trai lam lũ vật lộn gian nan ở quê người. Là phận gái, cô dâu đau buồn vẫn không vượt qua bức tường lễ giáo, cam chịu cho số phận an bài, buộc phải lấy một kẻ xa lạ. Thấm thoắt sáu bảy năm trời, đã hết hạn ở rể của chồng, sau nhiều lần cố trì hoãn chờ người yêu trở về, cô đành nhắm mắt đưa chân bước đi đến người nhà làm dâu. Đúng ngày vu quy, thình lình người yêu cũ về đến nhà. Bao ước vọng tan tành. Không thể xoay chuyển tình thế, chàng dành cải trang thành khách đưa tiễn dâu về nhà chồng để dọc đường tranh thủ than thở tâm tình với người yêu cho vơi nỗi cay đắng. Chàng và nàng đau khổ hẹn thề rằng không lấy được nhau thời trẻ sẽ tìm mọi cách để lấy cho được nhau lúc về già. Cuối cùng, cái ngày ước nguyện định mệnh đã thành. Họ gặp nhau trong cảnh ngộ bi thương. Sau hai đời chồng, nàng bị người chồng thứ hai đem ra chợ bán và oái oăm thay được người tình xưa tình cờ đổi lấy bằng một nắm lá dong gói bánh! Từ đó, họ mới được thật sự sống trong hạnh phúc vợ chồng.

 

Thông qua mối tình đẫm đầy nước mắt của hai nhân vật chính, những phong tục tập quán, bao đời chi phối nhân duyên, bao nỗi lao đao thăng trầm, những buồn vui, sướng khổ… được dồn nén trong thiên bi tình sử này và nó đã trở thành bộ từ điển bách khoa của đời sống tinh thần dân tộc Thái. Người Thái thuộc và hát ”Tiễn dặn người yêu” trong  những cảnh huống tương thích giống như người Kinh thuộc và bói Kiều vậy.

 

Đã từng sống 21 năm ở Tây Bắc, lòng quê Quan họ thấm đượm hương sắc Mường bản, Nguyễn Khôi (Trai Đình Bảng) đã hóa thân vào chàng trai Thái để dịch, chuyển thể song thất lục bát tập đại thành của văn học Thái ra tiếng Việt. Chúng ta có thể khảo sát công trình công phu đó của nhà thơ :

 

1. Nguyên văn tiếng Thái :

 

“Cộp chụ tạu cáy khăn

Pha lăng phăn mữa xú hườn hươn chọi

Hên tò, mek dắn dọi lồng tồng xí puông

Mươi luông tặp cháy cá hươn ông pêng piếng

Tả chụ pên niếng nắc hặc pên niếng niêu

Hứa chaư điêng bánh xong xữ đảy”

 

Cầm Cường dịch :

 

Bên nhau tận thâu đêm gà gáy

Đeo giấc mơ về tới nhà, trăng xế đầu núi

Màn sương buông đồng làng làm bốn mảng

Sương lạnh sa mái nhà “ông” thành tảng

Lời tình xôi nén chặt

Thương tình xôi nén chắc vào xôi

Mảnh tim này ai nỡ xẻ làm đôi.

 

Nguyễn Khôi chuyển thể :

 

Có đêm chuyện chừng quên gà gáy

Đeo mộng về trăng rải như mơ

Mù dâng sương tỏa  mịt mờ

Tơ duyên xe lối hẹn  hò bền lâu.

 

2. Nguyên văn tiếng Thái :

 

“Nham bok pục, đất bok pục nằng cong

Nhám bók tong, đất bók tong nằng thả

Nham bók mạ, đất bók mạ nằng thả hướm lay”

 

Cầm Cường dịch nghĩa :

 

Mùa hoa bưởi, ngắt hoa bưởi ngồi trông

Mùa hoa vông, ngắt hoa vông ngồi chờ

Mùa hoa mạ, ngắt hoa mạ ngồi ngóng đợi hoài.

 

Nguyễn Khôi chuyển thể :

 

Cho dù đã vợ người ta

Đã yêu xin xẻ lòng chờ đợi nhau

Mùa hoa bưởi, hoa ngâu hẹn đợi

Hoa mạ vàng chờ tới tàn phai

Hoa tàn em nhúng sương mai

Hai mươi năm gói khăn  mùi còn thơm.

 

3. Nguyên văn bằng tiếng Thái :

 

“Mửa lồng hươn, phắc cón hính pên bửa

Bát làu lửa, xửa ón nọi ma ták têm chăn”

 

Cầm Cường dịch nghĩa :

 

Lúc ra đi hạt cải mới nẩy mầm

Tới ngày về, áo con trẻ phơi đầy sân.

 

Nguyễn Khôi dịch và phóng tác :

 

Khi anh đi cải ngồng cánh bướm

Anh trở về, cải muộn ra hoa

Khi đi piêu mới rủ là

Khi về áo trẻ đầy nhà dăng phơi

Lá trầu vàng rụng rơi khỏi cuống

Cây tre sầu chết đứng vườn bên

Bạn bè nên lứa nên duyên

Riêng anh đơn độc nhìn em bẽ bàng .

 

Nhưng rất nhiều chỗ anh lại rút gọn lại. Vào đầu câu chuyện, nguyên tác dùng đến 180 câu tả cảnh thai nghén của Mẹ yêu, Nguyễn Khôi tước bỏ những chỗ không cần thiết “gom” lại 12 câu khá chuẩn:

 

“Mẹ anh yêu nhói đau bên phải

Đều thèm ăn món gỏi cá chua

Bé xinh hai tháng có thừa

Mẹ thèm ăn dở me chua bên vườn

Chửa ba tháng gỏi lườn Cá Giếc.

Chắm nấu măng ngỡ tiệc tháng tư

Tháng năm Cá Pộc đã chờ

Cá Chày … sáu tháng mẹ sờ thấy con

Tháng thứ bảy Cá Mương làm gỏi

Cá Vũ ngon quẫy đợi tháng sau

Bé xinh mẹ nặng mang bầu

Đợi chờ chín tháng qua cầu nở sinh”

           * *

Máng nước xối lanh tanh róc rách

Chú thím mừng, mẹ mệt vẫn cười

Mười ngày, chín tháng, đủ đôi.

Hai ta cùng lúc chào đời khóc oe

Anh rơi sấp bà chìa tay đỡ

Mẹ đẻ ra rơi ngửa thành em

Nâng niu bú mớm lớn lên

Cùng phi ngựa trúc chơi liền bên nhau

 

Chất thi sĩ của người Kinh Nguyễn Khôi đã nhập vào hồn những câu thơ Thái rất đẹp và duyên dáng. Chúng ta có thể nhặt thêm : “Trời hoàng hôn nắng khép cửa rừng” (câu 78); “Quả câu nhỏ buộc dây trầu gỡ sao” (câu 120); “Người đi xa quẩn quanh vía bám – Dây trầu leo lên quấn hồn yêu” (câu 249-250);  “Vừa đi vừa ngoái đầu về bản – Chân bước xa càng nhớ càng đau” (câu 309-310); “Không ăn bụng đã đói mềm – Ăn vào tắc họng như tên bắn vào” (câu 640-641); “Chán nhau nhựa trám quyện mau – Hai đuôi con mắt, vai đầu quyện thương” (câu 792-793) ; “Đêm nằm không mảnh lót lưng – Cơm ăn như cát đói từng đêm đêm” (câu 888-889); “Đồi dong chớp loáng bên bờ - Mưa sa núi trám gió đưa bước nàng” (câu 1000-1001).

 

Nguyễn Khôi không có ý định bám sát nguyên tác để dịch mà bám sát từng ý, từng đoạn thơ Thái hay nhất, rút được cái thần thái nguyên bản để chuyển thành thơ. Dịch thơ là một sự sáng tạo. Sức sáng tạo của Nguyễn Khôi thật đáng kể. Nhà thơ đã khéo chọn thể thơ song thất lục bát độc nhất vô nhị của Việt Nam ra đời cùng thời thế kỷ XVII với Đoàn Thị Điểm dịch Chinh phụ ngâm và Nguyễn Gia Thiều viết Cung oán ngâm khúc - một thể thơ có khả năng vừa tự sự vừa trữ tình thích hợp cho truyện thơ để dịch.

 

Nguyên tác Sống chụ son sao dài 1.846 câu, Nguyễn khôi chuyển thể và rút gọn thành 1.024 câu mà cốt truyện vẫn đầy đủ ý nghĩa, hồn vía vẫn giữ trọn. Bản dịch thật tao nhã, lời Kinh hồn Thái nhuần nhị, nó là một công trình nghệ thuật có giá trị văn học cao, vượt trội hơn các bản dịch khác của Điêu Chính Ngâu (1914-1958), Mạc Phi (1928-1996). Có thể nói Nguyễn Khôi đã gần như sáng tác lại trên nền tảng của nguyên tác trứ danh này. Công lao của Nguyễn Khôi đối với “Tiễn Dặn Người Yêu” chẳng khác gì Nguyễn Du đối với Truyện Kiều.

 

Sau đây,  xin trân trọng giới thiệu với bạn đọc toàn văn tác phẩm :

 

SỐNG CHỤ SON SAO

(Tiễn Dặn Người Yêu)

 

Truyện thơ dân tộc Thái

Dịch thơ: Nguyễn Khôi

 

Phần 1:

 

1.

Kể chuyện cũ lại bù chuyện tới

Thuở đôi ta còn mới hoài thai

Mẹ yêu đã tính từng ngày

Em nằm bên trái “cựa” hoài lớn mau

 

5.

Mẹ anh yêu nhói đau bên phải[1]

Đều thèm ăn món gỏi cá chua

Bé xinh hai tháng có thừa

Mẹ thèm ăn dở me chua bên vườn

Chửa ba tháng gỏi lườn Cá Giếc

 

10.

Chắm nấu măng ngỡ tiệc tháng tư

Tháng năm Cá Pộc đã chờ

Cá Chày … sáu tháng mẹ sờ thấy con

Tháng thứ bảy Cá Mương làm gỏi

Cá Vũ ngon quẫy đợi tháng sau

 

15.

 Bé xinh mẹ nặng mang bầu

Đợi chờ chín tháng qua cầu nở sinh

Máng nước xối lanh tanh róc rách

Chú thím mừng, mẹ mệt vẫn cười

Mười ngày, chín tháng, đủ đôi

 

20.

Hai ta cùng lúc chào đời khóc oe

Anh rơi sấp bà chìa tay đỡ

Mẹ đẻ ra rơi ngửa thành em[2]

Nâng niu bú mớm lớn lên

Cùng phi ngựa trúc chơi liền bên nhau

 

25.

Mười ba tuổi em đâu còn nhỏ

Óng ả lên nhóm lửa trên sàn

Đàn môi, sáo thổi chứa chan

Đôi ta như gốc cải làn tươi xanh

Công cha mẹ sinh thành cùng lớn

 

30.

Tuổi ấu thơ duyên ướm từ xưa

Đến ngày gặp chốn sàn hoa

Ngồi bên bếp lửa mặn mà trao duyên

Có đêm chuyện chừng quên gà gáy

Đeo mộng về trăng rải như mơ

 

35.

Mù dâng sương tỏa mịt mờ

Tơ duyên se lối hẹn hò bền lâu

Chỉ sợ chặt “vầu” không thuận mé[3]

Trời không thương, cha mẹ không ưng

Thương ai khác bản khác mường

 

40.

Không yêu mẹ ép buộc lòng phải yêu

Ôi thương quá chim kêu mùa hạ

Lòng nhớ mong không ngả tìm sang

Tương tư những muốn tới gần

Lại e người quở, bần thần ốm o

 

45.

Mẹ anh xót mới nhờ người bói

Quẻ này “hung” người nói thầm thì

Đã yêu anh chẳng sợ gì

Đã thương quyết lấy, quyết đi đến cùng

Anh đi gặt lúa đồng ngoài nội

 

50.

 Anh đi đánh cá lưới ngoài sông

Cá to anh đổ tràn “cong”

Lợn gà nuôi đã đầy sân đợi ngày

Tìm mua đĩa, đi ngay Tạ Bú

Ra Tà Hè mua lụa, mua tơ

 

55.

Buồng cau Tà Sại đang chờ[4]

Trầu xanh muôn lá để nhờ”dạm” em

 

Phần 2:

 

Tìm bà Mai biết têm trầu tiếp

Lựa lời thưa duyên đẹp không phai

Lễ to lại đã chọn ngày

 

60.

Sang nhà xin lạy mẹ thầy ưng cho

Cha em ngồi cùng “Mo”[5] chẳng đáp

Mẹ em ngồi giường thấp lặng thinh

Hồi lâu mới nói lạnh tanh:

- Người kia cái mặt khó nhìn làm sao!

 

65.

Nón làng Chuông có đâu đáng đội

Rể chi anh đòi tối đan chài

Về đi chốn khác mối mai

Về đi, nội ngoại trong ngoài trình thưa.

Anh đã lo mà lo không đủ

 

70.

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Tay ôm cau những rã rời

Tay xách giỏ cá lệ rơi thẹn thùng.

Anh đau đớn về buồng nằm khóc

Tấm thân trai héo hắt phòng không

 

75.

Khi con Người ấy ra đồng

Cũng đi kiếm cá ngoài sông, học đòi

Chài quăng đấy cá toi cả mẻ

Người mang về ướp ché măng chua

Đĩa mua Tạ Bú cũng chờ

 

80.

Cau mua Tà Sại, tơ mua Tà Hè

Cau Tà Sại chưa lìa đã héo

Trầu Mường Chai lá méo mùi hôi

Lá rong Người cắt gói xôi

Thuốc lào bọc lá nhờ người mối manh

 

85.

Lễ to chọn ngày lành tháng tốt

Sang nhà xin cho được dâu hiền

Cha em vừa thấy ưng liền

Mẹ vui lời tựa tấm chiên[6] ấm nồng

Em còn ở trên nương, nào biết

 

90.

Trời hoàng hôn nắng khép cửa rừng

Mặt trời rơi xuống tầng tầng

Từ mặt “phai”[7] tràn sang sàn người thương

Mặt trời quấn ngọn giang sắp lặn

Mặt trời treo ngọn sắn sắp rơi

 

95.

Trời im không một tiếng lời

Trời đi chẳng đợi chân người theo đi

Trời khuất núi mây che sập tối

Em vội vàng ra lối bìa rừng

Sương chiều đã đổ đầy thung

 

100.

Em còn chặt củi nai lưng gánh về

Bó to mẹ chẳng chê nấu rượu

Lửa sàn hoa hơ áo anh yêu

- Về đi, em gọi Vía theo

Vía anh yêu chớ ngủ liều búi lau

 

105.

Về tới bản thấy sao là lạ

Gánh củi to em hạ gầm sàn

- Mẹ ơi, em thẳng vào buồng

Cởi khăn lòng những bồn chồn làm sao.

Đi ra bến bờ cao nước lớn

 

110.

Về nhà chừng khó ướm hỏi ai

Thẩn thơ bụng đã đói rồi

Cơm canh đâu hở… mẹ ơi có gì?

Mẹ yêu bảo: mâm kia đang đợi

Em mở xem: gà gói, cá, nem

 

115.

Bên mâm bầy sẵn trầu têm

Thử vờ em hỏi: khách đem đổi à?

Mẹ bảo: Xá[8] núi xa không đổi

Gói trầu kia Người tới “dạm” con

Trăm năm tính cuộc vuông tròn

 

120.

Thôi cô đã lớn chẳng còn ngây thơ

Con chớ nghe lời gà, tiếng vịt

Vườn sẽ tan, trứng chết trong phôi

Mất họ hàng bởi lời xui

Đâu khôn đâu dại tới lui khôn lường

 

125.

Ai chả muốn nhà sang cửa lớn

Cây cải hoa lũ bướm lượn tìm

Mẹ cha đã mỏi mắt nhìn

Tuổi già mong rể út bên cậy nhờ

Giỏ cá trắm đang chờ rể biếu

 

130.

Con gái yêu lấy hiếu làm đầu

Em nghe trời sập xuống mau

Thương anh nát ruột nỗi sầu ngẩn ngơ

Em đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

 

135.

Chạy cầu chú bác trong ngoài

Họ hàng: – thôi cũng chịu rồi cháu ơi!

Chúng ta đã xơi cơi trầu lễ

Em lại kêu anh rể, chị dâu

- Ôi thôi bé út dễ đâu

 

140.

 Quả cau đã buộc dây trầu gỡ sao

Chim cúc cu cành cao đã hót

Nhà đang mừng, đừng khóc cô ơi!

Trúc tre nên giấy trắng ngời

Lấy chồng, bố đã gả rồi – phải nghe.

 

145.

Con gà chọn cành me đậu tốt

Gái kén chồng chẳng được hay đâu

Phải thằng chồng “Xá”[9] ngu lâu

Chọn dao chọn phải lưỡi dao mẻ quằn

Nghe cha mẹ môn đăng hộ đối

 

150.

Nón đội đầu sớm tối thong dong

Như cá không muối cá ươn

Đâu che lá chuối, cào vườn nương xa.

Lời nhân ngãi bao giờ chả ngọt

Hay thì hay chẳng được gì đâu

 

155.

Kẻo mà mạ lỡ vụ gieo

Nhà cao cửa rộng đón chiều chuộng em.

Lời như “chiếu”[10] đã liền một tấm

Như lưỡi gươm đã cắm xuyên tường

Dẫu van cha cũng chẳng thương

 

160.

Thân con bọ ngựa dễ lường bão, mưa

Em đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Mượn dao người để chặt cây[11]

Khiến người đốn củi, lựa lời cho thôi.

 

Phần 3:

 

165.

Lúa đầy bịch sẽ mời ra cổng

Cho một manh khố đóng mang đi

Dở dang kẻ nói người chê

Kẻ thương người ghét ê chề mặt ai.

Em bỗng thành vợ người, nghĩa nặng

 

170.

Rau của Người bùi đắng, nghĩa dày

Sáo, kèn Người đã về đây

Nón treo giữa vách, chặt cây rào vườn

Người đã thành rể con nuôi bố

Trông ruộng vườn, đuổi hổ, chăn trâu

 

175.

Tinh mơ dậy sớm mài dao

Chiều về chài lưới, mệt nào dám kêu

Em đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Lòng yêu, sống tựa chết rồi

 

180.

Thà ăn lá ngón lìa đời cho xong

Như vần đá, đá lăn đổ sập

Dập ngón tay rút ruột mà đau

Máu không rơi, buốt tận đầu

Nhói trong tim, hỏi ai nào biết cho?

 

185.

Trùm chăn kín xót xa thầm khóc

Cúi mặt gầm nước mắt chứa chan

Ngẩng lên lệ rỏ hai hàng

Chừng thừa nước mắt cả làng rửa rau

Thương mắt biếc như trầu xanh lá

 

190.

Thương ngón tay thon thả lá hành

Nhớ lời nguyện ước đinh ninh

Khăng khăng son sắt mối tình còn đeo.

Nhớ như gà con theo nhặt tấm

Như nắm xôi nóng bọc lá tươi

 

195.

 

Những mong là “đó”[12] thả trôi

là “đơm”[13] bạn quý, người hôi mất “lờ”[14]

Anh đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Túm hai cái núm một “chài”

 

200.

Đêm đêm quăng trượt ra ngoài bờ sông

Như một kẻ đôi lòng khó nghĩ

Suy một mình thêm bí không cùng

Đã không nên vợ nên chồng

Muốn ăn dưa, cố rào vườn chẳng nên

 

205.

Nào ai ngỡ là em tình phụ

Như hoa tươi mãi rú rừng xa

Ước như tay Vượn dài ra

Hóa là tay Cóc khó qua bìa rừng

Ước có phép như Rồng biến hóa

 

210.

Biến em yêu thành vợ trong buồng

Lên trời đậu ngọn cây thơm

Bay tìm xem thử “mệnh” nàng ra sao

Mệnh nàng đâu ta cầu gần lại

Mệnh nàng xa mấy “xải”[15] cũng co

 

215.

Buộc hai hồn một dây to

Gần trong gang tấc “mệnh” chờ liền đôi

Anh đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Người ta trầu úa mối mai

 

220.

Mẹ cha em lại mừng vui đón chào

Còn anh cả buồng cau sai quả

Trầu xanh tươi muôn lá… mang về

Vừa sang “dạm” đã đuổi, chê

- Ối dào, cái giống quả me ngoài rừng.

 

225.

Quả me nhà thơm lừng ngọt lạ

Gái nhà này phải giá bằng Voi

Giá Voi, đành lảng chịu thôi

Giá Trâu, cố đấm ăn xôi họa là

Dù thu vét cả nhà chẳng đủ

 

230.

Lấy “số” đua với “số” không cùng

“Phận” thì “phận” mỏng như không

Phải đâu rau núi, quả rừng hái tranh

Bạc không nặng khó giành em được

Tình có sâu thua cuộc… lìa nhau!

 

235.

Tủi thân anh bỏ sang Lào

Cắm sào rời bến, lòng đau nuốt hờn

Nào đeo túi đi buôn bán sắt

Bán “lưỡi mai” quanh khắp quê người

Mường Tang, Tòng Puốn tới nơi[16]

 

240.

Chân mây mờ tỏ, cửa trời ngó sang

Nén bạc: được cả đàn ngựa quý

Vạn trâu: chìa dao mẻ đổi liền

Nhờ phúc em, lãi muôn tiền

Xuất hành ngày tốt đã xem từ nhà

 

245.

Ngày Nhâm Ngọ tiếng gà tao tác

Anh quay về chọn được ngày “Thân”

Vừa ra cửa đã vấp chân

Đi buôn tìm được ngày “Dần” lộc to

Ra cổng gặp Cáo chờ lạy khấn

 

250.

Bìm Bịp mừng nhúng nhắng xun xoe

“Tực Từ”[17] kêu lộng ngoài khe

Thấy chim Chót Bóp bay về sánh đôi

Trời mở cửa thử coi Ngựa quý

Bốn vạn Trâu… lãi đẻ ngàn lần

 

255.

Ngựa trâu đi bước rầm rầm

Bồn chồn lại rỏ lệ thầm nhớ em

Nghe Hổ Báo rừng bên gầm thét

Nghe Chim kêu tha thiết đường mưa

Nhớ quê đồng đã vào mùa

 

260.

Mạ ai gieo, để ai bừa ruộng em?

Nỗi nhớ ai ngày đêm gọt tỉa

Vào giữa rừng hú Vía em thương

Ở nhà em đợi bên thang

Ngồi nơi đầu cối võ vàng ngóng trông

 

265.

Anh cứ tưởng vườn Gừng hóa Nghệ

Bạn tình xưa ve vé bên chồng

Nhưng còn đây trái tim hồng

Dây tơ vương vấn theo từng bước anh.

Người đi xa quẩn quanh Vía bám.

 

270.

Dây trầu leo lên quấn hồn yêu

Ngọn khoai ngả rợp bóng chiều

Tình yêu đôi lứa chẳng Xiêu hẹn lời.

Như dồn Bò buộc nơi cột trước

Như dồn Trâu anh buộc cột trong

 

Phần 4:

 

275.

Thương em đã dặn hết lòng

Yên tâm đợi mấy tháng xong anh về

Vào rừng măng thương tre đừng nhổ

Gặp bạn trai đừng có bỡn đùa

Trai quan kệ gái quan nô

 

281.

Gái trai cùng bản chuyện trò thân thương

Lìa anh, em nhớ đừng ngủ chạ

Xa anh, em chớ có nằm đôi

Anh về soi mắt kề môi

Ta chung chăn gối, hỡi ôi đợi cùng

 

285.

Bò anh bán tận Mường nước ấm

Sang Vân Nam ngựa bán rất hời

Mỗi con một nén bạc tươi

Ngựa Ô vượt giá hai mươi nén tròn.

Bạc mười nén tìm em anh chuộc

 

290.

Vải năm trăm[18] anh cược em ra

Cho dù là vợ người ta

Đã yêu xin xẻ lòng chờ đợi nhau.

Mùa hoa bưởi hoa ngâu hẹn đợi

Hoa Mạ vàng chờ tới tàn phai

 

295.

Hoa tàn em nhúng sương mai

Hai mươi năm gói khăn mùi còn thơm

Mười chín đời Tạo Quan vẫn thắm

Mặt thân thương gửi gắm gì hơn

Vải ư? Sợ vải chóng sờn

 

300.

Đàn ư? lại sợ gãy đàn ngang cung

Gửi bạc vụn sợ không xứng đáng

Bạc nén ư? Anh kiếm chưa ra

Gửi tre, lại sợ tre già

Đàn môi cất kỹ kẻo mà nhận sai

 

305.

Con khóc lấy đàn môi dỗ nín

Ngày về trời theo cánh ngựa bay[19]

Lời thương em nhớ đừng phai

Hồn thương đừng có đổi thay cõi trời.

Như hóa phép vàng tươi cánh bướm

 

310.

Qua hè chờ đông đến cưới nhau

Tuổi xuân dù có qua mau

Đợi khi góa bụa qua cầu vẫn ưng

Gái góa hai ba lần vẫn đẹp

Hơn gái tơ ba ngấn cổ cao[20]

 

315.

Má hồng hơn tuổi xuân đào

Thương yêu chắc hẳn dạt dào hơn xưa

Đã yêu nhau lời thề phải nhớ.

Trầu têm chờ chớ úa, còn thơm

Thư đi chớ lạc bản mường

 

320.

Gửi lòng yêu tới người thương phương trời

Em yêu khấn: anh ơi đừng ốm

Hãy như ve ILiếng[21] tài hoa

Dãi dầu đừng quá đi xa

Phòng cơm thuốc độc người ta hại mình.

 

325.

Đi buôn chớ xem khinh ngày tháng

Lúa móc câu làm cốm cha làm

Gạo còn mấy ống cơm lam

Đi dăm bảy bữa quay thuyền về quê.

Vừa đi vừa ngoái về bản cũ

 

330.

Bước chân xa càng nhớ càng đau

Dồn bò lên ngọn Khau Vai

Trâu lên Khau Cả cao vời núi non

Chân bò vướng ngọn giang tàu móc

Trâu bước đi chân vấp cành si.

 

335.

Cây rừng ngáng lối ngựa phi

Trâu không ăn cỏ,ngựa chê thóc mầm

Anh ngồi đám lá xanh anh ngắt

Bẻ cành mơ gấp khúc bói xem

Quẻ”hung” hao của tốn tiền.

 

340.

Trời đòi trâu lợn, Vía em ám cùng

Vía em lướt theo từng bước ngựa

Vết chân trâu có Vía em vương

Em thì ra ruộng lên nương

Bổ cau anh ném dọc đường vía theo.

 

345.

Ở nhà em sớm chiều mong nhớ

Xin nán lòng kẻo khổ anh đi

Trâu anh, chồm dậy tức thì

Núi cao tiếp núi ngựa phi tối ngày

Xa em lên Mường lay núi biếc

 

350.

Lối Mường So đá xếp quanh co

Cheo leo dốc dựng bên bờ

Chênh vênh cuối thác sóng xô bên trời

Áo anh đã tả tơi xơ xác

Trâu mang đi đổi chác chẳng hời (lời lãi)

 

355.

Chồng em biết chắc biết mỉm cười

Ngựa hay chẳng đủ bạc mười chuộc em.

Anh còn phải đi thêm xa nữa

Năm lại năm khốn khổ em ơi

Rừng tre măng đã đâm chồi.

 

Phần 5:

 

360.

Ngăn buồng cho rể, bông nhồi thêm chăn

Chăn đệm mới em làm chất đống

Của hồi môn, rể ngóng ngày ra

Cha tìm ngày tốt “bảy”,”ba”

Kéo chăn, dịch đệm, giao hòa lứa đôi[22]

 

365.

Em đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Lòng yêu, sống tựa chết rồi

Thà ăn lá ngón lìa đời cho xong

Chồng em mới thung dung nói nhỏ

 

370.

“Trời cho ta thành vợ thành chồng

Cho dù đệm ngắn vài gang

Chăn như lá cỏ đắp ngang cũng đành

Ta sẽ chắn suối xanh làm đập

Chặn lũ về để bắt cá to

 

375.

Chồng cầy vợ cấy chăm lo

Mẹ cha cũng được ấm no với mình”

Em đã lo mà lo không đủ

Tính chi ly lẫn lú tính sai

Khóc gào chỉ tổ người cười

 

380

Cười ư, sượng mặt để người mỉa cho

Năm tiếp năm trông chờ mong ngóng

Đã sáu mùa lúa chín qua rồi

Bảy mùa cá lũ trôi xuôi

Ngày qua ngày lại anh ơi cháy lòng

 

385

Cha mẹ bảo: cốm không ăn mãi

Rể chẳng nuôi nhà vợ đến già

Sẽ đưa dâu quý về nhà

Bên chồng cũng đã quá ba năm chờ

Chồng em ra ven bờ kiếm cá

 

390.

Ra ngoài đồng gặt lúa qua trưa

Cá nhiều đem ướp mắm chua

Đợi ngày đẹp, mẹ cũng vừa nhắc em

Năm nay đưa vịt ngon về Phủ

Tháng Giêng này đúng cữ đưa dâu

 

395.

Em rằng: giêng chẳng tốt đâu

Gieo kê chim nhặt, buông câu cá chuồn

Mẹ nói buồn: tháng hai đưa vậy

Em vội thưa: tháng ấy kiêng hơn

Mệnh con treo mãi thượng nguồn

 

400.

Phải chờ bà Mụ đúc hồn cho xong

Phải đeo “lếp”[23] đi vòng nhà ngoại

Đeo sọt đi quay lại nhà xưa

Tháng này chưa phải tháng đưa

Vịt ngon về Phủ cũng chưa đúng kỳ

 

405

Mẹ bảo: tháng ba đi vậy nhớ

Em thưa: còn làm cỏ trên nương

Tháng ba nhà phải cắt chàm

Phủ còn chưa nhận vịt ngon đưa về

Mẹ bảo : tháng tư đi vậy nhớ

 

410.

Em thưa: tháng này “dở” sự sinh

Biết bao lỗi, lệch đến mình

E điều thiên hạ cười khinh, không về

Mẹ bảo tháng năm đi vậy nhớ

Em thưa: chiêng có gõ chẳng kêu

 

415.

Giường thờ nấm mọc”gở” nhiều

Vịt ngon về Phủ bao điều khen chê

Mẹ bảo: tháng sáu đi vậy nhớ

Em thưa: mùa nước đổ tràn sông

Thuyền đi nguy hiểm vô cùng

 

420.

Gái không về tới nhà chồng, không đi

Mẹ bảo: tháng bảy đi vậy nhớ

Em thưa: ngỗng ấp nở tháng này

Sợ diều quạ đến cắp bay

Vịt ngon về Phủ chẳng hay chăng là

 

425

Mẹ bảo tháng tám đi vậy nhớ

Em thưa: tháng nắng đỏ cành bòng (bưởi)

Gió tây thổi bỏng tim gan

Vịt đưa về Phủ sẽ làm sao đây

Mẹ bảo: tháng chín đi vậy nhớ

 

430.

Em thưa: trời oi bức âm u

Sói tru hùm rống gầm gừ

Vịt đưa về Phủ mịt mù sương sa

Mẹ bảo: tháng mười đi vậy nhớ

Em thưa: còn lũ đỏ nước ngầu

 

435.

E thành gái góa sông sâu

Vịt đưa về Phủ xuống cầu âm ty

Mẹ bảo: tháng một đi vậy nhớ

Em thưa: mùa nấm gỗ héo hon

Mẹ chồng chê chẳng thấy ngon

 

440.

 

Vịt đưa về Phủ giá còn đáng chi

Mẹ bảo: tháng chạp đi vậy nhớ

Gốc cải già lá tỏa đuôi voi

Bố chồng ngừng cả đan chài

Mẹ buông tay cửi đón người dâu yêu.

 

445.

Em lúng túng hết điều chối nữa

Chọn ngày lành sắp sửa cưới cheo

Tháng này em phải đi theo

Vịt ngon về Phủ, trầu leo lên giàn

Bữa ăn to họ hàng đều tới

 

450

 

Bữa nhỏ riêng để cưới em về

Bạc Vân Nam thật khó chê

Cân Lào đã bắc sát kề cân Kinh

Cha em được riêng mình bốn nén

Ngày mồng hai đánh chén đêm thâu

 

455.

Tiếp rồi bữa rượu đưa dâu

Anh yêu còn mải buôn trâu phương trời

Lên Mường So tìm nơi bán ngựa

Con ngựa ô hai chục nén tròn

Bạc mười dành để chuộc em

 

460.

Vải năm trăm đặt cược thêm tiếc gì

Bạc thừa thãi ta đi đúc nhị

Bạc trắng thì đúc Pí[24] thổi chơi

Trở về anh trở về thôi

Cơm ăn bãi cát ngủ đồi sỏi xa

 

465.

 

Thấy đôi nai nhẩn nha gặm cỏ

Súng anh giương, mũi ná anh nhằm

Nai run: xin lạy van chàng

Má hồng đang đợi, Nàng xuân đang chờ

Anh tiu nghỉu buông cò, bỏ ná

 

470.

Đàn Phượng đang ăn quả trên cành

Súng tay anh đã lăm lăm

Chim kêu: xin lạy van chàng thương cho.

Anh lại qua khe mơ vách đá

Lệ nhớ tuôn vạch lá luồn chui

 

475.

Con Don , con Dím nhạo cười

Tóc vương hoa cỏ, lạc rồi, rừng ma

Ma gái vặt Chanh na ném đuổi

Anh cắm đầu chạy vội lan man

Những mừng đến cửa nhà Quan

 

480.

 

Đây nhà người cũ trên sàn xôn xao

Chừng cả tiếng em yêu giòn giã

Như chim rừng ăn quả mừng reo

Ngõ hoa Mai nở mỹ miều

Tóc cao búi ngược ra chiều đón dâu[25]

 

Phần 6:

 

485.

Anh dò hỏi: Khách đâu đông tới

Mẹ anh kêu : – không phải con ơi

Mọi người ăn uống xong rồi

Sẽ đưa gái quý về nơi nhà chồng.

Khi anh đi cải ngồng cánh bướm

 

490.

 

Anh trở về cải muộn đơm hoa

Khi đi Piêu mới rủ là

Khi về áo trẻ khắp nhà giăng phơi

Là trầu vàng rụng rơi khỏi cuống

Cây tre sầu chết đứng vườn bên

 

495.

 

Bạn bè nên lứa nên duyên

Riêng anh đơn độc nhìn em bẽ bàng

Thư gửi sang xem chừng đã mục

Chuối trổ buồng chín nục thơm ngon

Nàng đang mải chuyện chồng con

 

500.

 

Đã yêu kẻ khác, mình còn bơ vơ

Anh đã lo mà lo không đủ

Tính chi li lẫn lú tính sai

Trèo cao lộn cổ lỡ đời

Đành trơ mắt ếch nhìn người Vu Quy

 

505.

 

Trong nhà em đang khi chuốc rượu

Hòm xiểng chờ chẳng thiếu ngoài hiên

Thôi vào chào các bề trên

Lạy cha , lạy mẹ, tìm em dặn dò

Xin cha mẹ thương lo đừng ốm

 

510.

 

Có se mình sớm nhắn con hay

Xin chào bạn gái bạn trai

Chào vườn trước ngõ trong ngoài bản ta

Ơi sàn khuống đậm đã duyên nợ[26]

Nơi hẹn hò bếp lửa cùng nhen

 

515.

 

Thôi rồi… nay lớp các em

Mới chiều qua đón trăng lên trên sàn

Mưa không rơi đừng tan sàn nhé

Trời không mù đừng để quạnh hiu

Đàn môi bạn đánh tối chiều

 

520.

 

Gái có chồng chẳng thể theo bạn bè

Xin chào cột chạm xòe đuôi nhạn

Mái chân gianh xén phẳng rui mè

Mái nhà tổ phụ bản quê

Xin chào hai họ ba bề đương ăn

 

525.

 

Chào khung cửi dệt khăn dệt lụa

Chào ngựa bò gặm cỏ non tơ

Chào đàn vịt đẻ trứng to

Thương gà trống gáy đúng giờ thức ta

Từ nay chẳng xuống nhà giã gạo

 

530.

 

Từ nay không rang đậu cho heo

Bãi mùi, búi sả ta yêu

Xin chào bếp lửa đến chiều khói vương

Ông đầu rau lửa vờn đen sạm

Cửa vắng ta chừng cũng rộng thênh

 

535.

 

Cầu thang bữa bữa xuống lên

Gầm sàn sớm tối thân quen với mình

Ta đã bỏ bạn tình , lỡ bạn

Chào anh trai hám bán em đi

Anh trai vội vã phân vi:

 

540.

 

Những mong em sướng so bì đâu hơn?

Trong nhà vẫn ồn ồn tiệc rượu

Hòm xiểng chờ chẳng thiếu ngoài hiên

Khăn Piêu phấp phới bay lên

Áo anh vội khoác đến liền tiễn đưa.

 

Phần 7:

 

545.

Anh sẽ tiễn đến nhà ông chú

Đến nhà chồng đừng sợ em ơi

Đưa em đưa đến tận nơi

Buồn thay tục lệ chẳng vời đến anh

Mẹ anh sợ ra ngăn anh lại

 

550.

Lôi anh về “không phải việc con

Gươm người sắc chớ coi thường

Bát cơm thuốc độc, thôi nhường con ơi!”

Anh vùng vẫy : quyết “chơi” chẳng sợ

Gươm sáng lòe giành vợ người ta

 

555.

Nếu không, làm loạn bản nhà

Nếu không, làm giặc xông pha Phủ đường[27]

Cha mẹ ngăn, lòng thương dằng dặc

Cha mẹ ghìm nằng nặc đòi yêu

Trong lòng em, chết cũng liều

 

560.

Gươm chồng em chém ngang chiều cũng cam

“Vải năm trăm” coi bằng đồ bỏ

“Bạc nén” như vỏ đỗ vụn đồng

Rồi ra sao sẽ mặc lòng

Chết cùng em tựa lông hồng nhẹ sao

 

565.

Dù thân phải phanh phui chín khúc

Chết giữa rừng như lúc ngủ say

Dối quanh để mẹ buông tay

Thề rằng: thôi vậy, con rày không đi

Mẹ cho con ăn gì kẻo đói

 

570.

Cơm canh vừa ăn khỏi khỏe ngay

Cá em bỏ mứa càng hay

Xôi khô đáy chõ quá ngày còn ngon

Con sẽ đi vào non bắn sóc

Lừa mẹ nghe, anh gấp theo em.

 

575.

Phút giây thôi hẫng mắt nhìn

Chồng em quẩy gánh em liền bước theo

Tới rừng ớt em yêu ngồi đợi

Qua rừng cà ngắt trái chờ anh

Nơi chờ em rải lá xanh

 

580.

Dành câu nói nhỏ mới đành lòng xa

Không rời, sợ người pha thuốc độc

E chồng em tức bốc thuốc mê

Như bò gặm cỏ ủ ê

Bị nai đến phá ê chề niềm riêng

 

585.

Xin được quấn vai em lụa mát

Ủ hương dành đốt xác mai sau[28]

Phút giây còn được bên nhau

Đưa con anh ẵm cùng âu yếm nồng

Cho anh được bế bồng đừng ngượng

 

590.

Con giống cha, xem Dượng giống không?

Giống em con sẽ trắng hồng

Có hay má lúm lạ lùng giống ai?

Đưa ngón tay để anh đeo nhẫn

Vòng bạc đầy một nén anh trao

 

595.

Tre vàng bướm nở xôn xao

Yêu em đưa tiễn biết bao dặm trường

Chim chích liệng kêu vàng anh lại

Chim nhạn bay cản lối anh đi

Chia tay thôi tiếc làm chi

 

600.

Sóng xô bè vỡ…sầu bi tuyệt đường

Chưa trọn ngày yêu thương khoảnh khắc

Của người ta giữ chắc được nào

Cá kia chỉ ở dưới ao

Lúa kia ở ruộng bên nhau khó lìa

 

605.

Tiễn đến đây anh về em nhé

Em vội kêu: đừng thế anh ơi

Sao Khun Lú[29] đợi góc trời

Mây kia vương vấn bao lời thở than

Ta sẽ xa để thương rơi lệ

 

610.

Chớ bỏ em đơn lẻ giữa rừng

Đừng buông giữa thác trào dâng

Bên nhau đây thoắt bỗng dưng chia lìa

Hẹn tháng 5 cá về nước đỏ

Đợi tiếng chim Tăng Ló[30] gọi hè

 

615.

Lời tình tự lắng say mê

Yêu em anh tiễn đưa về tận nơi

Ta rảo gót đường dài sánh bước

Đi mải mê qua gốc tơ hồng

Nhạn kia quấn quýt vợ chồng

 

620.

Uyên ương ngấp nghé mây lồng cửa hang

Hoa Áy[31] rờn trôi ngang sông Mã

Còn thương, tay gối lả riêng chờ

Rồi ngày nối lại duyên xưa

Tình mường duyên bản chẳng mờ chẳng phai

 

625.

Đưa tiễn tới nơi người bán chiếu

Qua bãi chiều có chợ bán mây

Vượt đèo qua dốc cây xoài

Nơi đàn trâu đứng vươn vai cọ sừng

Đã yêu em đi cùng tới bản

 

630.

Tiễn đưa nhau đưa thẳng tới nhà

Tiếng đồn gia thế người ta

Tin đưa phóng đại quá đà thuyền voi

Anh nghe đồn bằng đồi núi đá[32]

Nhà chồng em nóc vẽ hoa sen

 

635.

Cột kèo chạm Nhạn bay lên

Mái chân gianh xén phẳng trên rui mè

Bàn thờ kê thật to chính giữa

Đến mười voi vào cửa chẳng xiêu

Thoáng trông bạc nén rất nhiều

 

640.

Cột to như đúc, lạt đều vót trơn

Khung bếp nào khác vườn rau lớn

Gian tiếp gian chim lượn trăm vòng

Đến nơi xem lại tiếng đồn:

Ôi thôi, lều lán vây tròn cột lau

 

645.

Vách sậy kề vũng trâu nghiêng ngả

Sàn chênh vênh chồng vợ khó leo

Chim ri ghé đậu cũng xiêu

Chó vào đuôi hở, gà kêu muốn bùng

Xuyên mũi giáo xem chừng thừa cán

 

650.

Người đẹp ơi ở Lán sao đành

Lên sàn sợ sụp què chân

Thử qua kẽ mái anh luồn như chim

Lối cửa sổ thử lên như chuột

Như phép thần vọt tới nhà trong

 

655.

Thang lau em bước lên tầng

Xếp ngồi vái lạy bố chồng ngồi trên

Thấy chồng em bưng liền mâm tới

Cá gói ư? Toàn gói rau rừng

Không ăn, bụng đã đói mềm

 

660.

Ăn vào tắc họng như tên bắn vào

Anh xin nhủ em yêu hết nhẽ

Dặn em yêu phải kể hết lời

Bậc thang trên nhớ chớ ngồi

Gặp anh chồng: chớ lả lơi chuyện trò

 

665.

Chiếu bố chồng có cho chẳng ngủ

Gối anh chồng chớ có vịn qua[33]

Chớ nên chửi lợn mắng gà

Con thơ khóc quấy chớ mà rủa con.

Con làm sao đâu con bù xứng

 

670.

Phải dỗ dành ẵm nựng hát ru

Đi nương chớ gỡ chấy ra

Về nhà đừng ngắm bóng ta trong nồi

Đặt con vào trong nôi chớ ngủ

Trái tim yêu tình cũ chớ quên

 

675.

Xin đừng nói xấu cô em

Anh chồng cùng bố mẹ bên nhà chồng

Bởi xung quanh những ông bà bác

Ăn ở mà trái phép khó xin

Luật kia phạm lấy chi đền

 

680.

Cúng gà lễ lợn, tốn tiền, kiếm đâu?

Nhà lắm khách đến sao hay đến

Có con gà mẹ tiễn đưa chân

Rắc ngô em gọi tới gần

Nhanh tay chộp được, chẳng cần tăng gia

 

685.

Thôi, cắt tiết… lệ sa thương qúa

Thôi, vặt lông… nhà lạ vặt đâu

Cạnh thang: e mẹ càu nhàu

Ra ngoài mé cửa, suối sâu em làm

Bỏ nồi luộc nồi gang chóng được

 

690.

Canh cá sôi lục sục chóng ăn

Lại nghe vịt lẩn vào vườn

Mặc cho dâu mới lẹ luồn đuổi ra

Xùa ruộng dưới vịt đà xáo xác

Lùa ruộng trên”càng cạc” om xòm

 

696.

Quá trưa bụng chửa hạt cơm

Hết hơi đuổi vịt vào vườn le te

Áo váy ướt khó bề phơi phóng

Đâu cũng người cửa đóng then cài

Em đành áo ướt vậy thôi

 

700.

Cơm canh đã hết rã rời chân tay.

Cũng còn may chồng thương phần để

Canh lòng tòng bát mẻ dính trôn

Canh tôm còn lại đuôi tôm

Cá thì đầu vẩy, gà còn cánh chân

 

705.

Cánh gà nhọn, xương gân khó gặm

Khuỷu chân khô khó cắn móng dai

Chấm thì sợ ngượng khách chơi

Chan thì xấu hổ khách mời cười cho

Ôi khác hẳn ở nhà cha mẹ

 

710.

Thuở bé thơ cha dỗ mẹ dành

Con rô con riếc chê tanh

“Nuôi con bằng nhện” nay đành vậy thôi.

 

Phần cuối:

 

Khi chưa lấy thì người vồ vập

Sắp đón về tấp nập xum xoe

 

715.

Lấy rồi, người mắng người chê

Bắt ăn cám lợn, kéo bè đánh cho

Chồng em tốt, tảng lờ chẳng đánh

Cha mẹ chồng thác bệnh không ăn

Chồng em buộc phải đánh càn

 

720.

Gậy phang tới tấp lệch sườn, vẹo lưng

Em yếu mỏng ngã lăn nghiêng ngả

Ngất xỉu đi, anh ngỡ ngủ quên[34]

Nâng phủi sạch, dậy đi em

Tóc đưa anh gỡ, búi lên đỉnh đầu

 

725.

Chặt tre tốt về “sao” lấy thuốc

Thuốc tre rừng hết buốt hết đau

Tơ vò ta gỡ cùng nhau

Cùng nhau tơ rối lựa mau quay guồng

Guồng gỗ tốt cán thuôn quay tít

 

730.

Quay trở về tình đẹp ngày xưa

Dù có chết,”ảnh” chẳng mờ

Thành sông uống mát, thành bờ dây leo

Chết thành bèo: ao chung cùng nổi

Chết thành hồn: một mái ở chung

 

735.

Gốc dưa yêu mọc bãi sông

Nước xin đừng ngập, mặn nồng tình trao

Như Lú – Ủa thành Sao chẳng lạc

Như trâu chuồng, tiền bạc trong kho

Thương nhau chẳng có bến bờ

 

740.

Như vàng đá tạc nên thơ trọn đời

Cho dù cháy sạch đồi gỗ cứng

Lòng dạ ta bền vững thiên thu

Đưa em đưa đến tận nhà

Dặn em mọi nhẽ toàn là lời thương

 

745.

Ngày sinh nhật chớ bươn rừng thẳm

Giỗ ông bà chớ lảng ra sông

Nấu đun nhặt rác ngoài sân

Ngọn chàm cứ bẻ khi cần đồ xôi

Dấm chua bỏ gừng ôi cho hỏng

 

750.

Gieo dưa lên chỗ đứng cột nhà

Dây leo lên cả ban thờ

Trồng khoai cạnh bếp để bò lung tung

Rửa ốc rửa từng con cho tức

Rửa bát lắc cả rổ cho tan

 

755.

Rửa muôi gõ sứt miệng chum

Làm ra ngang ngạnh chồng hờn chồng chê

Chồng giận bỏ, được về đâu sợ

Ta lấy nhau, phận lỡ thương nhau

Duyên ôi, tình ế vẫn cầu

 

760.

Yêu nên còn mãi một màu đẹp tươi

Dù chết chẳng quên người tình cũ

Hồn trên mây vẫn nhớ tình xưa

Bến mê sông lú dật dờ

Đừng quên bông bụt tuổi thơ thuở nào

 

765.

Ngăn cơn lũ bờ ao chớ bỏ

Lấy nước lên phải nhớ mương phai

Cuốc kêu, gà gáy nhớ hoài

Tóc cao “tăng cẩu” chớ sai lời nguyền

Gạo vào cối chớ quên chày giã

 

770.

Cơm vào mồm chớ nhả cơm khê

Cho dù mọc lá cọc tre

Dâu thành rừng rút lời thề chẳng phai

Gieo kê biến thành hai bãi cát

Gạc nai thành tê giác hãy quên.

 

775.

Tóc trên đầu búi chẳng nên

Cá cua biết hát thì em quên chờ.

Sông Mã cạn lòng trơ bằng đĩa

Sông Đà nông bằng đũa hãy quên

Cá măng vùng đớp sao đêm

 

780.

Vàng anh ăn mía thì em quên chờ

Nay Sáo, Yểng rủ về anh hỡi

Voi lẻ đàn lủi thủi anh đi

Mía kia anh đẵn làm gì

Lấy chồng bảy kiếp, tình si vẫn tình.

 

785.

Mau hãy lớn trúc xinh mơn mởn

Chuối mọc nhanh thành khóm chuối cao

Voi qua chớ để chúng vào

Xanh um chắc rễ thì thào gió qua.

Vườn gừng héo đôi ta không lỗi

 

790.

Vườn riềng vàng chẳng đổi thay lòng

Thác cùng cá trắm đuôi cong

Chết cùng cá chép… chết cùng bên nhau

Lòng thương chặn sông Thao, sông Mã

Cá lìa đàn quẫy phá văng xa

 

795.

Thôi chào em, trở về nhà

Em rằng: I-liếng tài hoa chớ buồn

Cầu anh đi đúng đường chớ lạc

Phận em nghèo tiền bạc đâu lo

Nhẽ ra xôi đỗ gà giò

 

800.

Còn đây xôi hẩm chẳng vò mà đau

Rời bản em sang cầu đường lớn

Chừng còn nghe văng vẳng em than

Tiếng như kêu trách chồng con

Nhanh chân anh vượt qua non lúc nào.

 

805.

Chẳng còn nghe em yêu cười nói

Thương khóm rau nhỏ nhói vườn to

Vừa lên đã ngắt về đồ

Đang mùa hoa gạo vật vờ bóng em.

Núi tiếp núi rừng lim thăm thẳm

 

810.

Đã thương nhau đừng chán quên nhau

Chán nhau nhựa trám quện mau

Hai đuôi con mắt, vai, đầu quện thương

Như cánh chim nẻo đường sa mạc

Bay về em hồ mát nước trong

 

815.

Nhớ em trong mộng về thăm

Mường xa bảy cõi xin đừng quên thương

Quả bí ngô sọc vàng sọc trắng

Gốc tơ hồng giữa bản đâm bông

Hoa sao hoa thắm lạ lùng

 

820.

Những mơ ngà ngọc lượn vòng quanh hoa

Hoa Áy tỏa hương qua sông Mã

Áo chàm xanh lấp ló kìa ai

Mải băng đồng rộng bãi dài

Bẻ cây ngồi nghỉ, mệt nhoài buồn thay.

 

825.

Bẻ cây còn vết tay in dấu

Không thư từ đau đáu nhớ mong

Buồn tình mới chặt tàu dong

Hóa trăm buồng chuối cũng không hết sầu

Trồng khoai hóa dây bầu phép lạ

 

830.

Em lấy chồng, ta đã tiễn nhau

Gặt ăn măng đắng rau bầu

Trai thanh gái lịch ngõ hầu giúp ta?

Tình đã lỡ thành ra duyên trái

Gió sông Đà quằn quại sóng xô

 

835.

Nhắn cùng bác lái vô tư

Tàu dong lá nhỏ nghiêng từ dốc cao.

Ngắt lá dong anh chao đơm cá

Yêu một người thương nhớ một người

Xa nhau nằm đất lạ hơi

 

840.

Nằm lều lá chuối lạnh phơi sương rừng.

Anh rảo bước về mường bản vắng

Ăn miếng xôi dính cắm đầu tên

Đêm chừng ma quấy phát điên

Nhớ thương phát ốm, mẹ phiền hoảng lo.

 

845.

Đã yêu nhau nằm mơ thấy mặt

Mây mù trôi sao dạt mênh mông

Khói sương cầu nguyện ước lành

Phân thân anh, nửa hóa thành thân em.

Năm sắp hết trải trên ba vụ

 

850.

Đã bốn mùa cá lũ trôi xuôi

Đường tình mẹ cản không rời

Cha răn em chỉ lặng cười trông xa.

Cha mẹ chồng nói qua nói lại:

Nàng dâu lười rau hái vài cây.

 

855.

Nấu canh chẳng được bát đầy

Gỏi thái miếng mỏng chẳng tầy thái vuông.

Tiếng như thể choang choang sét đánh:

Vải khổ năm không khiến dệt xe

Không cho bưng biếu nhà Phìa

 

860.

Thân không đáng giá bạc chìa ba dây.

Nói thì ngại nhà đây tan nát

Nợ nhà mày số bạc cưới cheo

Bạc mười sáu chửa trả theo

Vải năm trăm chửa đủ nhiều mua em.

 

865.

Chồng em bảo:”nước trên nguồn đổ

Nó không hay ta trả nó về”

Ý chừng họ đuổi em đi

Cực thân lệ rỏ dầm dề tràn mương.

Lệ rơi đủ chan cơm rửa mặt

 

870.

Một dòng đầy đủ luộc trâu to

Một dòng đủ ắp lên hồ

Để cho em tắm như xưa họ “chài”

Em vạn lạy: xin người tha lỗi

Con xin làm sớm tối dâu hiền

 

875.

Cúng gà người cũng chẳng thèm

Cúng voi người ngoảnh mặt xem gọi là

Những thứ ấy sao mà em có

Phận nghèo hèn khốn khó kiếm đâu

Người xui chồng nện thật đau

 

880.

Gậy phang chập tối, đêm thâu, sáng mờ

Chồng đánh em như vồ nện bịch

Như Tạo Mường vui thích đánh chuông

Đuổi em, dao quẳng xuống sàn

Guồng tơ khung cửi đạp tan… đuổi về.

 

885.

Em đành trở về quê với ngoại

Thân một mình bải hoải bơ vơ

Khi đi bác mẹ tiễn đưa

Trở về rũ rượi như cờ vô phong

Mong người yêu lại không thấy lại

 

890.

Nước ngăn rồi quên khuấy đập cao

Cá ăn vứt đó bờ rào

Đi xa quên áo ai nào nhớ ai.

Gần người khác quên hơi bạn cũ

Mùa hoa sung đã lỡ qua rồi

 

895.

Mẹ cha trông xuống bồi hồi:

Ai kia gồng gánh tả tơi dưới nhà?

Trông áo đen ngỡ là áo sẫm

Ai kia gần kỹ ngắm là em

- Chao ôi, gái quí mẹ hiền

 

900.

Mẹ cha hốt hoảng kêu lên…em về!

Hỏi sao một mình đi như thế

Hay như voi chẳng thể xa rừng

Con yêu nhớ mẹ cha hiền

Chẳng quên người cũ bỏ liền về đây?

 

905.

Em ngắc ngứ: con nay kiệt sức

Việc nhà chồng cật lực chẳng xong

Đêm nằm không mảnh lót lưng

Cơm ăn như cát đói từng đêm đêm.

Làm chẳng nên người xua người chửi

 

910.

Việc làm ăn chưa giỏi người la

Tiếng đồn em bỏ về nhà

Về xuôi lên ngược quá đà mũi tên

Chẳng phải góa, đôi bên từ giã

Trở về nhà như lạ như quen

 

915.

Nghe tin có mối đến liền

Cau buồng, cá gói cầm lên hỏi nài

Cha mẹ bảo: bớt chài suối hẹp

Gái lỡ làng, tiền cược hạ thôi

Người khiêng lợn cưới đến nơi[35]

 

920.

Mồng hai làm cỗ xin đòi đón dâu

Trong nhà rượu cùng nhau mời mọc

Hòm xiểng đi đã sắp ngoài sân

Lao xao nắng xế non ngàn

Buồng cau trong thúng, họ hàng tiễn đưa.

 

925.

Nhà trai đón giữa trưa tất tưởi

Tóc búi cao, chồng mới em theo

Trái tim xưa vẫn còn treo

Anh ở đâu? Vía còn đeo trong hồn.

Về chồng mới em buồn, cáu gắt

 

930.

Phơi thóc thì mắng cót chửi sàn

Hạch chồng giữa chốn làm Quan

Vào nhà cười bác, ra sàn khích anh.

Nói xấu mẹ, đành hanh với bố

Vào bếp chân đá đổ chậu nồi

 

935.

Dỡ xôi làm vỡ mâm xôi

Khách vào, mặc áo để lòi vú ra

Vú quả mướp vòng ba vòng bảy

Ngủ đệm chê… rận chấy như sung

Tỉnh ra lại mắng nhiếc chồng

 

940.

Tóc em thì chải ngược, ghế lồng lật ngang

Cha mẹ than: mua Nàng dâu dữ

Nhà chẳng yên, xấu hổ, cơm toi

Bạc mười ta trả đủ rồi

Thôi tống ra chợ lấy mươi ba đồng.

 

945.

Đổi gạo chẳng ai màng đến đổi

Đổi muối chẳng ai tới đổi cho

Nghìn lần, chín chợ vòng vo

Lá dong một cuốn đổi cho xong đời

Trớ trêu lại về người tình cũ[36]

 

950.

Ngôi nhà xưa anh ở em yêu

Chàng đâu biết, mặc em theo

Để ngoài cối gạo sớm chiều chớ thây.

Chồng mới đưa dao dầy, rựa mỏng

Đưa giần sàng, củi cám…khoán cho

Lòng riêng một mối tơ vò

Kêu ca cùng lợn, tựa lò thở than.

Tưởng mong gặp được làm vợ quý.

Thành vợ yêu mới mẻ bên chàng

Mà nay bỏ dưới gầm sàn

 

960.

Để vương khói bếp phủ làn tóc tro

Mắt trộm ngó bạn xưa tình tự

Em mới thưa: đây có vật tin

Đàn môi xin gửi anh nhìn

Đàn môi em gảy bạn tình nhớ chăng?

 

965.

Chàng mới bảo: tiếng đàn kẻ khó

Kẻ hèn kia sao có đàn môi?

Tình tang một khúc bên trời

Thoảng chừng đàn giống tiếng lời ngày xưa?

Chàng dò hỏi thuở vừa đôi tám

 

970.

Mới nhận ra ôi bạn trăm năm

Thỏa tình yên trí làm ăn

Mắt thương soi mắt ăn nằm có nhau

Cành ban nở bên cầu vừa thấy

Sắm lụa là may váy em thương

 

975.

Lại như hoa sớm ngậm sương

Như gái Mường Muổi khăn hường thêu chim[37]

Đã nên duyên thì xin chớ phụ

Yêu đến khi tóc ngả hoa râm

Đến khi đầu bạc răng long

 

980.

Chẳng chê vụng dại cũng không chê lười.

Muối dưa chớ cười dưa chua quá

Rượu ủ lâu đắng lạ chớ chê

Bên nhau hạnh phúc thỏa thuê

Nhờ trời phù hộ em về cùng anh

 

985.

Còn vợ cũ duyên tình chẳng bén

Nàng có công vun vén cửa nhà

Anh chìa vàng bạc lụa là

Tiễn người vợ cũ có xa đừng phiền.

Em yêu nói: trầu têm đừng chặt

 

990.

Têm chặt e vôi gắt trầu non

Yêu nhau yêu nóng chóng mòn

Bình tâm sắp đặt, bản mường khó chê

Người ấy bảo: mọi bề em chịu

Đừng vứt em như xéo lá bay

 

995.

Em xin giã gạo đỡ chày

Em xin phơi lúa đổi tay đỡ chàng

Đã có kiềng xin làm gạch cạnh

Gặp chị xưa, xin phận thứ hai

Chịu đau được đỡ đầu roi

 

1000.

Được che ngọn kiếm chịu lời nhỏ to

Làm đầy tớ sớm khuya hầu rượu

Làm kẻ hầu buồng chiếu vợ chàng

Ngoài hiên nằm ngủ cũng cam

Cúi xin anh chị được làm vợ hai.

 

1005.

Chàng mới bảo: chớ nài nèo nã

Nhà rác đầy bởi vỏ măng tre

Hay gì cả lẽ, đa thê

Quanh năm xích mích, trở về đi thôi!

Người vợ cũ tìm lời dặn lại

 

1010.

Xin chào anh má ấp vai kề

Chào con nhỏ để mẹ đi

Về ông bà ngoại cùng dì cậu ta.

Trông ra thấy có hoa cài tóc

Khăn piêu đen phất tỏa đuôi voi

 

1015.

Nàng đi nàng đã đi rồi

Chàng thương đưa tận ra ngoài đường quan.

Xin chúc cô bình an lành lặn

Giữ gìn đừng dãi nắng dầm mưa

Đồi dong chớp nhoáng bên bờ

 

1020.

Mưa sa núi trám gió đưa bước nàng.

Trời xui khiến bên chàng nên vợ

Trúng hồng tâm mũi nỏ thần yêu

Chỉ vào guồng cuộn tơ gieo

An cư lạc nghiệp bao nhiêu là tình.

 

Hà Nội, ngày 26 tháng 12 năm 1995.

Nguyễn Khôi

 ……………………….

Chú thích:

[1] Người Thái xưa quan niệm “thai” nằm bên trái đẻ con gái, bên phải đẻ con trai

[2] Người Thái có tập quán đẻ ngồi cho rằng hễ là con trai thì đứa bé rơi sấp, là con gái thì đứa bé rơi ngửa

[3] Một loại cây tre

[4] Các địa danh Tạ Bú, Tà Hè, Tà Sại ở bên bờ sông Đà- Sơn La

[5] Mo – thầy cúng

[6] Chiên – tấm chăn chiên

[7] Phai – đập bằng tre gỗ ngăn dòng suối

[8] Xá – dân tộc thiểu số gồm người Khơ Mú, Kháng, Xinh Mun – cách gọi miệt thị

[9] Xá – dân tộc thiểu số gồm người Khơ Mú, Kháng, Xinh Mun – cách gọi miệt thị

[10] Chiếu – là chiếc chiếu để nằm phẳng liền một tấm

[11] Ý đoạn này là âm mưu kế “hoãn binh” của cô gái, cứ tạm bằng lòng để cho “Người ấy” (không phải người yêu) đến ở rể một thời gian thử thách theo phong tục từ ba tháng đến ba năm, có đạt yêu cầu mới cho làm lễ chung chăn, chính thức thành rể. Nếu không đạt thì sẽ bị đuổi về…

[12] Dụng cụ để đơm bắt cá

[13] Dụng cụ để đơm bắt cá

[14] Dụng cụ để đơm bắt cá

[15] Xải tay, cách đo dân dã

[16] Chỉ nơi xa xôi

[17] một loại chim

[18] Vải 500 chầu, mỗi chầu dài 4 sải (khoảng 3000 thước)

[19] ngựa có cánh đẽo bằng gỗ treo trên cây tang cạnh mộ đưa hồn người chết về Mường trời.

[20] Đàn bà góa vì buồn nên gầy cho nên cổ cao ngẳng có ngấn, vì yêu nên anh vẫn cho là đẹp

[21] Một loài Ve rừng kêu rất hay, được ví với người tài hoa có giọng tốt.

[22] Tục lệ người Thái khi mới đến ở rể phải thử thách một thời gian dài( ngủ riêng ở đầu hồi nhà, khi hai bên đã ưng nhau mới được kéo chăn, dịch đệm lại gần nhau làm lễ chung chăn “Sú phả”)

[23] Lếp: cái giỏ bên hông của các cô gái Thái

[24] Pí: một loại sáo

[25] Tóc búi cao ngược lên đỉnh đầu gọi là “tằng cẩu” biểu hiện gái đã có chồng

[26] Tục hát Hạn Khuống ở nơi sàn hoa ngoài trời, đêm đêm nhen bếp lửa, trai gái Thái gặp gỡ giao duyên.

[27] Không lấy được nàng ta làm giặc giữa Phủ

Không lấy được em, anh làm loạn giữa Mường

[28] Người Thái đen có tục hỏa táng muốn xác cháy đượm cần có hơi hướng của người thân yêu nhất

[29] Theo truyện thơ Khun Lú – nàng Uả của dân tộc Khơmú,hai người yêu nhau không lấy được nhau biến thành hai ngôi sao như sao Hôm , sao Mai.

[30] Chim Tăng ló như loại chim Cuốc kêu vào mùa hè mưa lũ

[31] Hoa Áy: một loại hoa rừng nhẹ như hoa lau

[32] Đồn về xuôi, tiếng đồn bằng thuyền

Đồn lên ngược, tiếng đồn bằng voi (Ý nói phóng đại quá mức)

[33] Tục kiêng kị, cả đoạn này anh dặn dò chị phải giữ gìn đúng tục lệ để tránh bị phạt vạ theo luật tục Thái, chỉ riêng ”trái tim” thì đừng quên tình cũ (là anh)

[34] Lúc này anh người yêu vẫn đang còn tiễn dặn vừa đến bên nhà chồng,được chứng kiến cảnh nhà chồng hành hạ nàng dâu mới

[35] Tục lệ cũ, lấy người đã qua một đời chồng thì giá tiền cũng hạ như suối hẹp phải dồn bớt chài lại, không phải ở rể như lần thứ nhất.

[36] Người chồng thứ ba chính là người tình cũ, người thứ hai đã trả đủ giá người nên có quyền đem ra chợ bán, không ai thèm mua chỉ đổi được một cuộn lá dong, trớ trêu lại gặp người tình cũ,là chàng trai đóng vai người tình tiễn dặn ở trên

[37] Gái Thuận Châu nổi tiếng là đẹp