Em sẽ kể anh nghe
Chuyện con thuyền và biển
Thuyền
Và Biển được viết theo thể thơ ngũ ngôn trường thiên, 7 đoạn, mỗi đoạn 4 câu. Ở
đây tác giả sử dụng phép ẩn dụ toàn bài.
Tứ:
Câu chuyện thuyền và biển.
Ý:
Chuyện tình của chính tác giả. Tác giả là biển, người yêu của chị là thuyền.
Theo tình tiết của tứ thơ, bài thơ được chia làm 4 phần:
1/ Tình Yêu Mới Chớm
Từ ngày nào chẳng biết
Thuyền nghe lời biển khơi
Cánh hải âu, sóng biếc
Đưa thuyền đi muôn nơi
Lòng thuyền nhiều khát vọng
Và tình biển bao la
Thuyền đi hoài không mỏi
Biển vẫn xa… còn xa
Đoạn
đầu của bài thơ kể lại lúc tình yêu mới chớm. Chàng để ý đến nàng, cố công theo
đuổi; còn nàng trong lòng không biết thế nào chứ ngoài mặt thì cứ “tảng lờ như
không”. Tôi chợt nghĩ đến tâm tình của một nữ sinh Đồng Khánh (Huế) trong một
đoạn trả lời bài thơ Qua Mấy Ngõ Hoa
của Mường Mán(1):
Răng mà cứ theo tui hoài rứa?
Cái ôn ni mới dị chưa tề!
Sớm chiều trưa ba buổi đi về
Đưa với đón làm chi không biết!
mà
cái thời còn là anh lính trẻ thường tới lui với Huế – vì công vụ cũng như vui
chơi – tôi được một nữ sinh Đồng Khánh
chép tặng và đã thuộc lòng vì rất thích. Nhưng nếu để ý so sánh thì tuy cùng một
chiến thuật tán gái – bám sát đối tượng – cách diễn tả của Xuân Quỳnh sang hơn,
bay bướm hơn nhiều.
Còn
khi cô nữ sinh Đồng Khánh đã xuôi lòng, giả vờ xuống giọng năn nỉ:
Tội tui lắm cách cho vài thước
đừng đi gần hai bước song đôi
xa xa cho kẻo bạn tui cười
mai vô lớp cả trường dị nghị.
thì
ở đoạn thứ hai khi biết chàng trai đã có ý chinh phục trái tim mình:
“Lòng
thuyền nhiều khát vọng”
thì
tình cảm của tác giả Thuyền Và Biển đã được kín đáo bày tỏ:
“Và
tình biển bao la”
nhưng
vì là phụ nữ nên nàng vẫn “ý tứ” giữ một khoảng cách khá… xa:
“Thuyền đi hoài không mỏi
Biển vẫn xa … còn xa”
Ẩn
dụ thật tuyệt vời.
Mấy
thế kỷ trước Lê Quý Đôn đã viết về thi pháp như sau: “Lời kỵ thẳng, mạch kỵ lộ, ý kỵ nông, thi vị kỵ ngắn”.(2) Trong 2 đoạn thơ này Xuân Quỳnh hoàn toàn
tránh được những điều “kỵ” mà nhà thơ họ Lê nhắc nhở người đời. Lời của chị rất
bóng gió, mạch thơ kín đáo, ý thơ sâu sắc và đặc biệt thi vị cứ vương vấn mãi
nơi tâm hồn người đọc.
2/
Khi Chúng Mình Yêu Nhau
Đến
đoạn 3 thì tình yêu đã bến rễ, nàng đã “mở cửa trái tim” chấp nhận tình yêu của
chàng và đã biểu lộ bằng hành động cụ thể:
Những đêm trăng hiền từ
Biển như cô gái nhỏ
Thầm thì gửi tâm tư
Quanh mạn thuyền sóng vỗ
Cũng có khi vô cớ
Biển ào ạt xô thuyền
(Vì tình yêu muôn thuở
Có bao giờ đứng yên?)
Qua
2 đoạn thơ ở phần này tác giả đã tiết lộ một chút bí mật về vai trò của phụ nữ
trong hôn nhân. Theo chị thì phụ nữ là sứ giả của tình yêu, của hòa bình, vào
“những đêm trăng hiền từ” thường bằng những lời “Thầm thì gởi tâm tư/ Quanh mạn
thuyền sóng vỗ” đem đến cho bạn tình cái cảm giác ấm áp, an lành, hạnh phúc của
kẻ đang yêu và được yêu.
Nhưng
chính phụ nữ cũng là những bà “thần chiến tranh”, châm ngòi cho những cuộc “xô
bát, chạm đĩa” trong gia đình mà chẳng cần có một duyên cớ gì chính đáng:
Cũng có khi vô cớ
Biển ào ạt xô thuyền
rồi
đổ thừa là:
(Vì tình yêu muôn thuở
Có bao giờ đứng yên!)
Ôi!
Nữ sĩ Xuân Quỳnh ơi, phụ nữ như chị thật ngàn lần đáng yêu và cũng vạn lần
đáng… sợ.
3/ Tình Sâu Nghĩa Nặng
Chỉ có thuyền mới hiểu
Biển mênh mông nhường nào
Chỉ có biển mới biết
Thuyền đi đâu, về đâu
Thân
thể em, với anh, như tấm bản đồ mở rộng, anh đã rành rẽ đường đi nước bước; tâm
hồn em, những nghĩ suy toan tính đời thường, cả những ước mơ sâu kín, em cũng
chia sẻ với anh. Còn lộ trình của anh trong đời: điểm dừng, điểm đến, khi đi,
lúc về anh cũng ghi hết cho em.
Những ngày không gặp nhau
Biển bạc đầu thương nhớ
Những ngày không gặp nhau
Lòng thuyền đau – rạn vỡ
Những
ngày vắng anh em nhớ thương quay quắt; những ngày không gặp mặt nhau anh như
phát ốm, phát đau. Ý chỉ bình thường như thế nhưng không biết tác giả chọn được
điểm đứng đặc biệt như thế nào để khi nhìn biển nổi sóng bạc đầu (trắng xóa) lại
có thể tưởng tượng là “Biển bạc đầu thương nhớ” và nhìn con thuyền tạm giã từ
biển “lên ụ” để sửa chữa mà có thể nghĩ là “Lòng thuyền đau rạn vỡ” thì quả là
thật tài tình.
Đây
là 2 câu đắt giá nhất của bài thơ; tứ thơ rất bóng gió, rất đẹp, rất thơ nhưng
lại như lưỡi dao rất sắc len lỏi vào tận đáy tâm hồn.
Lao
vào cuộc chơi văn chương thi phú tôi đã đọc không biết bao nhiêu là câu thơ,
bài thơ diễn tả tình sâu nghĩa nặng của vợ chồng. Đây là đề tài muôn thuở, “cũ
xưa như trái đất”. Nhưng chưa có câu thơ, bài thơ nào đặc sắc như 2 đoạn thơ
trên. Tôi xin nói rất mạnh miệng mà không sợ lỡ lời: nói đến tình nghĩa vợ chồng,
đây là những vần thơ tuyệt bút.
Có
lẽ vì thế mà nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu đã chọn 2 đoạn thơ này và đoạn kết để phổ
thành bản nhạc Thuyền Và Biển.
4/ Nếu Cuộc Tình Chia Xa
Nếu từ giã thuyền rồi
Biển chỉ còn sóng gió
Nếu phải cách xa anh
Em chỉ còn bão tố
Khi
tình đã sâu, nghĩa đã nặng mà vì lý do này, lý do khác phải chia xa thì cả 2
bên đều đau khổ. Nhưng theo Xuân Quỳnh thì bên phía phụ nữ nỗi khổ đau sâu hơn,
lớn hơn gấp bội. Hai câu kết:
Nếu phải cách xa anh
Em chỉ còn bão tố
chính
là nỗi đớn đau đã lên đến tột độ, biểu lộ một tình yêu nồng thắm, mãnh liệt.
Tác giả đã bước ra khỏi phép ẩn dụ, bôi hết son phấn trên mặt, cởi bỏ hết lớp vỏ
hóa trang, không còn Biển Thuyền bóng gió và đã hét thật to, xưng gọi đúng tên
hai kẻ yêu nhau say đắm. Bài thơ kết thúc ở đúng cao trào.
Vài Lỗi Kỹ Thuật
1/ Hai câu mào đầu không cần thiết.
Theo
tôi, 2 câu:
Em sẽ kể anh nghe
Chuyện con thuyền và biển
có
thể bỏ đi mà không ảnh hưởng đến việc tìm hiểu tứ của bài thơ. Bố cục bài thơ sẽ
gọn hơn.
2/ “Bật mí” phép ẩn dụ
Phép
ẩn dụ của bài thơ, nếu tinh ý, người đọc có thể nhận ra sau khi đọc 2 đoạn đầu.
Còn nếu “chậm tiêu” một tý thì từ từ rồi cũng thấy, cũng hiểu. Thuyền là chàng,
biển là nàng, bài thơ là chuyện tình yêu của chàng với nàng, nàng là tác giả,
là nhân vật chính trong bài thơ.
Trong
đoạn thơ:
Những đêm trăng hiền từ
Biển như cô gái nhỏ
Thầm thì gởi tâm tư
Bên mạn thuyền sóng vỗ
thì
biển là cô gái (ẩn dụ) cho nên câu “Biển như cô gái nhỏ” không những đã trở nên
thừa, gây cảm giác “không thoải mái” cho người đọc mà lại còn làm lộ phép ẩn dụ
nữa. Nếu tác giả chọn được cách nói khác, không nhắc gì đến cô gái mà vẫn diễn
tả được cái ý ấy thì hay hơn.
Tương
tự như vậy, trong đoạn thơ:
Cũng có khi vô cớ
Biển ào ạt xô thuyền
(Vì tình yêu muôn thuở
Có bao giờ đứng yên!)
Tác
giả quên rằng mình đang đóng vai Biển với thân hình và bộ mặt (đã hóa trang) của
Biển. Ngôn ngữ rất riêng, rất lạ của Biển và Thuyền đang thu hút sự chú ý của độc
giả. Tự nhiên buột miệng nói ra “tiếng người” khiến vai diễn của vở kịch trở
thành bất nhất. Hai câu sau nếu tránh được từ “tình yêu” mà vẫn giữ được ý ấy
thì quá hay.
Xuân
Quỳnh sinh năm 1942, viết Thuyền Và Biển năm 1963 khi mới 21 tuổi nhưng cái
nhìn của chị về tình yêu, hạnh phúc, khổ đau rất từng trải, chững chạc, chín chắn.
Chị yêu hết mình nên rất sợ tình tan vỡ vì lúc ấy khổ đau sẽ vò nát trái tim.
Tuy
là thể thơ mới trường thiên, mỗi đoạn 4 câu nhưng trong Thuyền Và Biển vẫn có
dòng cảm xúc, dòng thơ. Đó chính là dòng thời gian của tiến trình tình yêu phát
triển, tuy mong manh và hơi “lung linh sương khói” nhưng cũng đủ sức đưa con
thuyền tứ thơ từ điểm khởi đầu khi tình yêu mới chớm đến lúc tình sâu nghĩa nặng
và sau cùng là tâm trạng lo âu khi nghĩ đến lúc chia xa.
Hơn
nữa, 3 đoạn cuối không hoàn toàn tách biệt như những bài thơ trường thiên khác
mà có sự kết nối vần rất đặc biệt:
Chỉ có thuyền mới hiểu
Biển mênh mông nhường nào
Chỉ có biển mới biết
Thuyền đi đâu, về đâu
Những ngày không gặp nhau
Biển bạc đầu thương nhớ
Những ngày không gặp nhau
Lòng thuyền đau – rạn vỡ
Nếu phải cách xa thuyền
Biển chỉ còn sóng gió
Nếu phải cách xa anh
Em chỉ còn bão tố
khi
đọc lên vẫn có âm điệu gần giống vần liên tiếp của loại thơ "nhất khí liền
mạch".
Cảm
xúc nhẹ nhàng man mác ở khởi đầu; càng về sau càng nồng thắm và đến 2 câu cuối
thì đã đến đỉnh điểm, vô cùng mãnh liệt. Cảm xúc lên đến mức tối đa ở đoạn kết,
chấm dứt ở đúng cao trào của tứ thơ.
Chữ
nghĩa sang trọng, chính xác, nhiều chỗ đắc địa nên cảm xúc dạt dào ngay từ tầng
một. Thế trận câu chữ chặt chẽ, tâm tình chân thật – chị làm thơ bằng cả tâm hồn
– nên cảm xúc ở tầng hai và tầng ba chảy ào xuống trái tim người đọc như thác đổ.
Ẩn dụ nhiều đoạn vừa tượng hình vừa đẹp, rất tương hợp, kín kẽ, rất bay bướm và
rất sinh động.
Bài thơ cũng có hơi hám của hội chứng
nhàm chán vần nhưng:
1/
Trong 7 đoạn thơ gieo vần gián cách tác giả có 4 lần kết thúc đoạn thơ ở vần bằng,
3 lần ở vần trắc; sự chuyển đổi âm điệu đó đã giảm thiểu khá nhiều cái giọng ầu
ơ của bài thơ.
2/
Nhờ lời đẹp, tứ hay, ẩn dụ tương hợp, kín kẽ, độc giả càng đọc càng hứng thú
nên cũng không đến nỗi ngán vì nhiều vần.
Tóm lại, nếu không vướng một chút lỗi kỹ thuật thì bài thơ có
thể nói là toàn bích, chỗ đứng của Xuân Quỳnh cũng như Thuyền Và Biển trong lịch
sử thi ca còn trang trọng hơn nữa
Một Mong Ước Thật Đáng
Thương
Theo
lời kể của nhạc sĩ Phan Huỳnh Điểu khi đến thăm Xuân Quỳnh thì:
Nhà
thơ Xuân Quỳnh rất cảm xúc khi nghe ca khúc “Thuyền Và Biển”. Chị chỉ mong ước
giữ nguyên văn câu thơ: “Nếu phải cách xa anh, em chỉ còn bão tố!” Mong các ca
sĩ đừng đổi lại: “Nếu phải cách xa em, anh chỉ còn bão tố”. Chị không muốn xóa
đi kỷ niệm buồn đau của mình trong cuộc tình đã qua, và theo chị chắc gì nam giới
đã có được tình yêu đằm thắm, đắm say và có lúc bão tố như phụ nữ”.(3)
Tôi
rất đồng cảm với Xuân Quỳnh về điều mong ước trên. Có điều theo tôi, tại sao lại
để chị phải thốt ra những lời mong ước đó? Các ca sĩ nếu có một chút khả năng
“hiểu cảm câu chữ” thì phải biết bản nhạc phổ thơ là tâm trạng của người phụ nữ
trong chuyện tình của Thuyền Và Biển, thuyền là nam và biển là nữ.
Bản
nhạc này để nữ hát là đúng nhất, là hợp tình nhất. Nhưng nếu nam thích thì cũng
vẫn có thể hát được, miễn là phải hiểu rằng “giọng nam của mình đang được mượn
để chuyển tải tâm tình của một phụ nữ” nghĩa là phải hát đúng nguyên văn:
Nếu phải cách xa anh
Em chỉ còn bão tố
Chứ
nếu đổi lại:
Nếu phải cách xa em
Anh chỉ còn bão tố
thì
sai bét. Anh là thuyền chứ có phải là biển đâu mà bão với tố!
Tôi
đã vào Youtube nghe vài nam ca sĩ hát Thuyền và Biển. Đáng buồn là nghe 5 ca sĩ
hát thì cả 5 đều hát sai.(4) Rất mong các nam ca sĩ xem lại để hát
cho đúng.
Trước
hết, để tỏ lòng tôn trọng Xuân Quỳnh, một nữ sĩ tài danh đã mất, thứ đến để chứng
tỏ đẳng cấp nghệ sĩ của mình, có thể hiểu, cảm tâm trạng của tác giả và thả hết
tâm hồn vào lời ca, nốt nhạc chứ không phải là người vô trách nhiệm, tự động sửa
lời bản nhạc của người ta theo ý mình, chẳng cần biết đúng sai, và cứ thế nhắm
mắt hát bừa, hát bậy.
Kết Luận
Bài
thơ giờ đã hơn 50 tuổi và Xuân Quỳnh cũng như biển, đã đi xa… rất xa, nhưng những
cặp hình ảnh tương xứng của phép ẩn dụ giữa thuyền, biển và đôi lứa yêu nhau, rất
đẹp, rất ăn ý vẫn còn sống trong lòng nguời mê thơ, đặc biệt là những người
trong tình yêu đã từng được nếm cả vị ngọt bùi lẫn cay đắng.
Sẵn
sàng đón nhận góp ý, phê bình của bạn đọc.
Phạm Đức Nhì
……………………..
Chú Thích:
1/ http://music.vietfun.com/tview.php?cat=3&ID=273
3/ (http://vannghenamchau.net/thuyen-va-bien-moi-luong-duyen-giua-nhac-va-tho-huu-du/)
4/ (https://www.youtube.com/watch?v=OlDLsnO4gIE , nam ca sĩ Nguyên Trường)
(https://www.youtube.com/watch?v=zKgiych7wPw , nam ca sĩ Quang Lý)
(https://www.youtube.com/watch?v=hseI9n78c9k , nam ca sĩ Trung Đức)
(https://www.youtube.com/watch?v=zrF1tNqLcvg , nam ca sĩ Cao Minh)
(https://www.youtube.com/watch?v=2-4yQ-EVlEY , nam ca sĩ Ngọc Sơn)
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét