TÍNH NHẤT QUÁN CỦA TỨ THƠ / Phạm Đức Nhì

 

  

Bài Thơ Vui

 

HAI CHÀNG TRAI

 

Trên đường có nhị chàng trai

Đầu râu tóc bạc cỡi hai ngựa hồng

Ngựa thời trắng toát như bông

Giữa đường cát trắng bụi hồng tung bay

 

Những mâu thuẫn về ý trong đoạn thơ:

 

a/ Chàng trai mà “đầu râu tóc bạc”

 

b/ Ngựa hồng mà “trắng toát như bông”

 

c/ Đường cát trắng mà “bụi hồng tung bay”

 

 Trên đây là bài thơ vui nói lên một lỗi sơ đẳng của thơ là ngôn từ, ý tứ không nhất quán, có mâu thuẫn nội tại, “câu sau chửi cha câu trước”.

  

Hai Bản Nhạc Mùa Giáng Sinh

 

1/ Mỗi năm cứ đến giữa tháng 12 là các đài truyền thanh, truyền hình Việt ngữ, các nhà thờ, các Mall, các trung tâm sinh hoạt của người Việt ở Texas lại rầm rộ phát nhạc Giáng Sinh. Tôi chú ý đến bản nhạc Đi Tìm Chúa Tôi vì có 2 câu đầu, theo tôi, tác giả viết hơi vội, hơi ẩu hoặc vô ý.

 

Này một hài nhi vừa sinh ra đời

Hãy đến mau kính dâng lạy người

 

Tại sao thấy hài nhi sinh ra đời lại phải đến dâng lạy? Như thế thì (chỉ riêng ở Houston) một ngày phải lạy biết bao nhiêu hài nhi?

 

Nếu hai câu ấy nằm ở giữa bài thì không nói làm gì. Thính giả ít nhất cũng đã được dẫn dắt vào khung cảnh ngày lễ và hiểu được là hài nhi được nói đến chính là Chúa Hài Đồng. Đàng này chưa biết ất giáp gì đã bị hối thúc đi lạy hài nhi.

 

Những người không phải là tín đồ Thiên Chúa Giáo sẽ thấy ngỡ ngàng, gai gai khó chịu. Mà ngay đối với con dân Chúa cũng thấy chướng; một bài hát về đạo mà vô ý đến độ gây phản cảm.

 

2/ Mới đây, khi tra cứu để viết Những Tiêu Chí Để Thẩm Định Giá Trị Một Bài Thơ tôi tình cờ nghe bản nhạc Bài Thánh Ca Buồn của Nguyễn Vũ, có đoạn:

 

Lời nguyện mình Chúa có nghe không

Sao bây giờ mình hoài xa vắng?

Bao nhiêu đêm Chúa xuống dương gian

Bấy nhiêu lần anh nhớ người yêu

 

Trong đó 2 câu sau – dựa trên bề mặt của con chữ – có nghĩa là “Mỗi năm Chúa xuống dương gian một đêm và bao nhiêu đêm Chúa Xuống dương gian là bấy nhiêu lần anh nhớ người yêu.”

 

Như vậy thì bậy quá!. Chúa chỉ Giáng Sinh một lần. Những năm sau đó là con người tổ chức kỷ niệm ngày Chúa Giáng Sinh chứ đâu phải năm nào Chúa cũng xuống dương gian đâu!

 

Mà giả dụ năm nào Chúa cũng Giáng Sinh thì cũng chẳng thể “bấy nhiêu lần anh nhớ người yêu” được. Chúa Giáng Sinh (lần đầu!) từ mấy ngàn năm trước, anh với người yêu giỏi lắm chỉ được mấy chục cái xuân xanh, thì làm sao “bấy nhiêu lần anh nhớ người yêu?” Rõ ràng nội dung của đoạn ca từ “câu nọ cãi cọ với câu kia”, chẳng hợp lý tý nào.

  

Một Câu Ca Dao

 

Trai tơ mà lấy nạ dòng

Như nước mắm nhĩ chấm lòng lợn thiu

 

Có người sửa lại:

 

Như nước mắm thối chấm lòng lợn thiu

 

và giải thích rằng “Nước mắm thối chấm lòng lợn thiu ăn chán lắm, giống như trai tơ mà lấy nạ dòng vậy.”

  

Theo tôi, nói như thế là không đúng. Trai tơ là “đồ xịn” mà chơi với nạ dòng - là “đồ dởm” - thì uổng, cũng giống như nước mắm nhĩ là “đồ xịn” mà đem chấm lòng lợn thiu - là “đồ dởm” - thì phí quá.

 

Do đó, phải giữ nguyên “nước mắm nhĩ” mới hợp với logic của ý câu ca dao.

 

Chữ “Vui” Làm Buồn Bài Thơ

 

NIỀM TIN

 

Lại một NOEL nữa

Mấy mùa Giáng Sinh rồi

Anh ở đồn biên giới

Thuơng về một khung trời

 

Chắc Ðà lạt vui lắm

Mimosa nở vàng

Anh đào khoe sắc thắm

Huơng ngào ngạt không gian

 

Mấy mùa Giáng Sinh truớc

Chỗ hẹn anh chờ hoài

Lần này không về đuợc

Hồi hộp đợi tin ai

 

Em biết chăng đời lính

Nắng sớm với sương chiều

Gió rừng rồi mưa núi

Ðã làm anh vui nhiều

 

Radio mở sẵn

Ðón thanh lễ truyền thanh

Xin CHÚA ban ơn xuống

Cho em và cho anh

 

Cùng cầu cho thế giới

Cho nhân loại hoà bình

Cho đôi ta gặp lại

Trong một mùa Giáng Sinh

 

 nhấttuấn (1960) Anh Linh phổ nhạc

 

http://huongduongtxd.com/nhattuan6.html

 

https://www.youtube.com/watch?v=fXgdPlUdKJQ

 

Tôi đến với Niềm Tin đầu tiên qua giai điệu nhạc của Anh Linh trước khi biết bài thơ gốc của Nhất Tuấn. Nghe bài nhạc đến đoạn “đã làm anh vui nhiều” tự nhiên tôi thấy chối tai, cảm xúc trong tâm hồn đang trôi theo tiếng hát bỗng khựng lại. Lòng tự hỏi “Trong khung cảnh đó tại sao lại “vui” nhỉ? Mà lại “vui nhiều” mới lạ chứ!

 

Đã từng là anh lính chiến, đóng quân ở rừng sâu, núi cao, tôi đã biết thế nào là

 

Nắng sớm với sương chiều

Gió rừng và mưa núi

 

theo đúng nghĩa đen của từng chữ.

 

Tôi quen với khung cảnh ấy, sống trong hoàn cảnh ấy không phải vài ngày, vài tuần mà tháng này qua tháng khác. Những lúc ấy ngồi trong lều nhìn cảnh núi rừng - từ sĩ quan đến lính - mắt thằng nào cũng như đang lạc vào một cõi xa xăm, mặt thằng nào cũng dài thuỗn ra, buồn rười rượi.

 

Dĩ nhiên đời lính ở rừng sâu núi thẳm cũng có những lúc vui - những niềm vui nho nhỏ do người lính tự tạo ra - để quên nỗi nhớ thương quay quắt và để … sống. Nhưng chỉ cần một cái gì đó rất nhỏ nhặt gợi lên kỷ niệm với người thân thì từ sâu trong tâm hồn của họ nỗi buồn chia xa đang đầy ắp sẽ trào ra như thác đổ.

 

Câu “Đã làm anh vui nhiều” khiến Niềm Tin đang là tâm tình của người lính xa nhà bỗng trở thành một bài thơ, bài hát “phải đạo” (politically correct). Lời thơ, tiếng nhạc đang là những cảm xúc chân thật của con người bất chợt biến thành những lời đầu môi chót lưỡi, dối người và tự dối lòng mình.

 

Hơn nữa, xét về kỹ thuật thơ thì câu “Đã làm anh vui nhiều” là câu thơ “tréo cẳng ngỗng” lội ngược chiều với dòng chảy lững lờ buồn bã của tứ thơ.

 

Đúng là chữ “vui” đã làm buồn bài thơ.

  

Chăn Trâu Đốt Lửa

 

Chăn trâu đốt lửa trên đồng

Rạ rơm thì ít, gió đông thì nhiều

Mải mê đuổi một con diều

Củ khoai nướng để cả chiều thành tro.

 

(Chăn Trâu Đốt Lửa, Đồng Đức Bốn)

 

Đạo quân chính trong trận Chăn Trâu Đốt Lửa - hồn cốt của bài thơ (tứ thơ) - nằm trong 2 câu cuối:

 

Mải mê đuổi một con diều

Củ khoai nướng để cả chiều thành tro.

 

Hai câu đầu là phần dẫn nhập, cái cớ để tứ thơ xuất hiện, làm nhiệm vụ yểm trợ:

 

Chăn trâu đốt lửa trên đồng

Rạ rơm thì ít gió đông thì nhiều.

 

Trong bài Lục Bát Và Chăn Trâu Đốt Lửa ông Nguyễn Lâm Cúc đã viết:

 

 Khung cảnh trong bài thơ là cánh đồng miền Bắc, nơi mà dù vụ gặt vừa mới xong rạ rơm cũng không còn lại bao nhiêu, vì suốt cả một vùng đồng bằng dọc theo châu thổ sông Hồng, người nông dân quí rạ không khác gì sản phẩm khác. Họ tận thu rơm rạ để làm thức ăn cho trâu, bò; để đun nấu, để làm vách đất nữa. Vì vậy, cánh đồng sau vụ gặt mùa Đông chỉ còn rất nhiều gió và cái lạnh thấu xương.

 

Trong bài “Chăn Trâu Đốt Lửa”: Sâu Sắc Một Triết Lý Nhân Sinh nhà phê bình Đức Thọ cũng đề cập đến sự hiếm hoi của rơm rạ sau vụ gặt Đông:

 

Câu thơ thứ hai nhà thơ khẳng định “Rạ rơm thì ít, gió đông thì nhiều”. Đúng vậy, trong mùa hanh heo mà đã gió đông thì khi thổi cháy bao nhiêu rơm rạ cho vừa.

 

http://lucbat.com/news.php?id=3470    

 

Trong đầu tôi tức khắc hiện ra câu hỏi: Trong hoàn cảnh đó làm sao có đủ than lửa để củ khoai cháy thành tro được?

 

Tôi có điện thoại hỏi một ông chú họ xa ở ngoại thành Hà Nội thì được cho biết:

 

Nếu chịu khó kiếm cành khô, củi mục ở nơi khác gom lại thì với chút ít rơm rạ còn sót ở cánh đồng cũng có thể tạo được “bếp lửa” để nướng khoai nhưng phải chăm chút, che chắn cẩn thận, chứ như thi sĩ của chúng ta “Mải mê đuổi một con diều” thì chỉ chốc lát là rơm rạ đã bay tung tóe, lửa tắt, củ khoai chưa chắc đã chín chứ làm gì có cái cảnh “Củ khoai nướng để cả chiều thành tro.”

 

Mà dù, cứ cho là với cái tài gầy bếp đặc biệt của trẻ chăn trâu, củ khoai nướng đã thực sự thành tro thì theo tôi, câu thơ “Rạ rơm thì ít, gió đông thì nhiều” cũng đã “đi ngược đường” với tứ thơ.

 

Trong chiến tranh đôi khi có những người lính làm nội gián cho địch để cản trở, phá hoại việc thực hiện nhiệm vụ của đơn vị. Trường hợp Chăn Trâu Đốt Lửa thì “Rạ rơm thì ít, gió đông thì nhiều” chính là câu thơ nội gián. Không những nó không giúp làm tăng độ khả tín, sức thuyết phục của tứ thơ mà ngược lại, đã trở thành một chướng ngại vật ngăn cản hành trình qua đó độc giả tiếp cận tứ thơ để rồi đi đến chỗ đồng cảm với tác giả.

 

Kết Luận

 

Một điểm “xung đột”, không thuận tình, hợp lý giữa những ý nhỏ của tứ thơ sẽ tạo nên “câu thơ nội gián”. Tứ thơ sẽ mất tính nhất quán.

 

Tạo ra và dung dưỡng một câu thơ nội gián, theo tôi, là một lỗi nặng của thi sĩ. Tùy mức độ “xung đột nội bộ” trong tứ thơ, bài thơ có thể bị đánh giá là hỏng, giảm giá trị nghệ thuật hoặc chí ít cũng là không được hay đẹp trọn vẹn.

 

Phạm Đức Nhì

nhidpham@gmail.com